"Amip ăn não" hay là Naegleria fowleri

 "Amip ăn não" hay là Naegleria fowleri
 Cấu tạo của Đơn bào Naegleria fowleri
Thời gian qua, nhiều người xôn xao về một trường hợp ở Việt Nam bị nhiễm amip Naegleria fowleri “ăn” não người và gây tử vong. Đặc biệt loài ký sinh trùng này có thể tồn tại trong môi trường nước ngọt như sông suối, ao hồ, bể bơi và tấn công con người qua đường niêm mạc mũi họng
Vậy thực chất mầm bệnh nguy hiểm này ra sao, khả năng gây bệnh và cách phòng chống như thế nào? Tài liệu này cung cấp một số thông tintổng hợp để các bạn tham khảo .
I.- NHỮNG THÔNG TIN BAN ĐẦU
1/- Thông tin từ Bộ Y tế,
 Bệnh viêm não – màng não do đơn bào Naegleria fowleri là một bệnh rất hiếm gặp, nhưng có tỷ lệ tử vong rất cao. Trong vòng 49 năm qua (1962 – 2011), Hoa Kỳ chỉ ghi nhận 123 trường hợp nhiễm, với số mắc trung bình từ 0 – 8 trường hợp trong một năm.
Tại Việt Nam, theo báo cáo của Bệnh viện Bệnh nhiệt đới TP. Hồ Chí Minh, ngày 30/7 Bệnh viện tiếp nhận một trường hợp bệnh nhân P.V.T, nam, 24 tuổi, nhập viện ngày thứ 2 của bệnh với chẩn đoán lâm sàng viêm não – màng não, xét nghiệm dương tính đơn bào Naegleria fowleri, bệnh nhân đã tử vong ngày thứ 3.
Đây là lần đầu tiên Việt Nam ghi nhận trường hợp viêm não – màng não do Naegleria fowleri.
2/- Theo Trung tâm Kiểm soát và ngăn chặn dịch bệnh Mỹ (CDC):
Loại ký sinh trùng này (đơn bào Naegleria fowleri), không hoạt động để tấn công người và chúng chủ yếu ăn vi khuẩn. Tuy nhiên, khi nhiễm vào não, chúng nhân lên nhanh chóng và bắt đầu ăn tế bào não để tồn tại. Nếu bị nhiễm, nạn nhân chắc chắn sẽ bị viêm màng não.
Bệnh “amip ăn não người” được hai bác sĩ M. Fowler và R.F. Carter lần đầu tiên mô tả ở Australia vào năm 1965. Năm 1966, ông Fowler đặt tên cho loại amip này là Naegleria fowleri. Cho đến nay, khoảng 150 ca bệnh đã được xác định trong nhiều quốc gia và chỉ có một ca được cứu sống vào năm 1978.
II.- CÁC THÔNG TIN CƠ BẢN VỀ MẦM BỆNH LẠ (Naegleria fowleri)
1/ Đăc điểm mầm bệnh Naegleria fowleri 
N. fowleri (còn được Người VN gọi là "amip ăn não") là một loại sinh vật đơn bào thuộc nhóm excavata sinh sống tự do, thường được tìm thấy trong các khu vực nước ngọt ấm, chẳng hạn như ao, hồ, sông, suối nước nóng. Chúng cũng được tìm thấy trong đất, gần khu nước thải ấm áp của các nhà máy công nghiệp, và bể bơi không xử lý bằng clo trong một giai đoạn trùng roi amip hoặc tạm thời. Không có bằng chứng về việc loài này sinh sống trong nước biển. Mặc dù, Naegleria fowleri không phải là một amip hoàn toàn nhưng vi sinh vật này có thể tồn tai dạng giống Amip nên thường được quen gọi là amip.
Bảng tóm tắt
 Naegleria fowleri
Phân loại khoa học
Vực (domain):
Eukaryota
Ngành (phylum):
Percolozoa
Lớp (class):
Heterolobosea
Bộ (ordo):
Schizopyrenida
Họ (familia):
Vahlkampfiidae
Chi (genus):
Naegleria
Loài (species):
N. fowleri
Naegleria fowleri có thể tồn tại trong tự nhiên với 3 hình thái, nhờ sở hữu trên 15.700 gen mã hóa protein. Bình thường, chúng thường săn đuổi và ăn vi khuẩn giống như các loại amip, hoặc cũng có thể chuyển sang dạng trùng roi để bơi đi tìm môi trường thuận lợi hơn; thậm chí “biến” thành dạng bào nang nếu gặp điều kiện khắc nghiệt. Chính vì khả năng biến hình linh hoạt này mà Naegleria fowleri rất khó bị tiêu diệt, có thể tồn tại dai dẳng ở những nơi ấm và ẩm ướt.
 3 DẠNG TỒN TẠI CỦA MẦM BỆNH
( Chi tiết, xem sơ đồ dưới đây )
Hình ảnh “amip ăn não người” qua kính hiển vi
Hình ảnh KST amip qua kính hiển vi.
2/ - Phân biệt với các a mip gây bệnh đường tiêu hóa
Ở những vùng nhiệt đới có sự lưu hành của các chủng amip và tỷ lệ dân số nhiễm amip rất phổ biến. Khi ăn phải thức ăn, rau sống, tay bẩn có dính kén amip, nó vào trong cơ thể xuống đến tận ruột già. Amip có thể sống ký sinh bất cứ bộ phận nào trong cơ thể, như trong ruột, gan, lách tạo thành các áp xe ở những vị trí này. Tại đây, nếu gặp điều kiện thuận lợi, ký sinh trùng phá vỡ vỏ chuyển thành thể amip hoạt động, gây chứng lỵ, đau quặn, đi ngoài ra phân, máu... hoặc đơn giản bị rối loạn tiêu hóa. 
Đại đa số trở thành bệnh amip ruột mãn tính nếu điều trị kịp thời, sẽ không nguy hiểm đến tính mạng. Nhưng khi nó chui lên não (trường hợp này rất hiếm) thì cực kỳ nguy hiểm vì sẽ gây áp xe não, viêm não, dẫn đến tử vong nhanh. Chúng phát triển mạnh ở những vùng nước ngọt ấm áp như: ao, hồ, sông, suối vào mùa hè; thậm chí là hồ bơi không được vệ sinh, sát khuẩn.
Hình ảnh áp xe gan do amip.
Xem thêm : Chu kì phát triển và gây bệnh của KST Amip
Do môi trường bị ô nhiễm nặng nhất là sau các đợt lũ lụt nên người dân dễ bị mắc bệnh lỵ a míp. Ký sinh trùng Entamoeba histolytica thường gây bệnh lỵ ở đại tràng nhưng cũng có thể gây bệnh ở ngoài đại tràng.
3/- Thông tin bổ sung về Bệnh "amip ăn não"
3.1- Mầm bệnh :
 N. fowleri có thể xâm nhập và tấn công hệ thống thần kinh của con người. Mặc dù điều này hiếm khi xảy ra[4] nhưng những trường hợp nhiễm trùng như vậy gần như luôn luôn gây tử vong cho nạn nhân[5]. Nếu bị nhiễm, nạn nhân chắc chắn sẽ bị viêm màng não[3]. Tỷ lệ tử vong ước tính khoảng 98%.[6] Chúng xâm nhập vào cơ thể người qua đường mũi, di chuyển theo các sợi thần kinh khứu giác thông qua sàn sọ để lên não. Điều nguy hiểm là amip này có thể vượt qua mọi khâu lọc khử trùng, nhiễm vào hệ thống nước sinh hoạt của các gia đình. May mắn, amip này không gây bệnh thông qua uống nước, trừ khi súc miệng mà nước nhiễm amip xộc lên mũi. Amip Naegleria fowleri sẽ sinh sôi rất nhanh, sau đó di chuyển lên não. Sau đó nó sẽ bắt đầu ăn các nơ-ron thần kinh, gây đau đầu khủng khiếp, sốt cao, ảo giác và thậm chí mất khả năng kiểm soát hành vi. Các nhà khoa học mô tả loại amip này gây tử vong nhanh đến nỗi rất khó nghiên cứu chúng tại phòng thí nghiệm[3].
Minh họa Naegleria fowleri tấn công và "ăn não" 
Hình ảnh trùng amip Naegleria fowleri tấn công và "ăn não" - Ảnh: CDC
Các bác sỹ M. Fowler và R. F. Carter đã lần đầu mô tả bệnh ở người gây ra bởi amebo-flagellates ở Úc vào năm 1965. Năm 1966, ông Fowler đặt tên cho loại amip này là "Naegleria fowleri". Cho đến nay, khoảng 150 ca bệnh đã được xác định trong nhiều quốc gia và chỉ có một ca được cứu sống vào năm 1978.
3.2- Triệu trứng
Sau khi nhiễm “amip ăn não người” 1-14 ngày, các triệu chứng khởi đầu của bệnh sẽ xuất hiện: nhức đầu, buồn nôn, sốt, cứng cổ, xuất hiện ảo giác, thậm chí mất khả năng kiểm soát hành vi. Các triệu chứng thứ phát có thể đi kèm như: lú lẫn, u ám, thiếu tập trung, cơn co giật. Sau đó, bệnh diễn tiến nhanh chóng và nguy cơ tử vong rất cao, thường xảy ra từ 7 đến 14 ngày sau khi mắc bệnh. 
Các triệu chứng ban đầu này dễ nhầm với viêm não do vi khuẩn hoặc vi rút nên việc chẩn đoán rất khó khăn.
 3.3 - Các quốc gia từng ghi nhận các ca bệnh
Mỹ: Giai đoạn năm 1937-2007 có 121 nạn nhân tử vong. Riêng từ năm 2001-2011 đã có 35 ca tử vong được báo cáo; trong đó đến 32 ca tiếp xúc với nguồn nước ở khu vui chơi giải trí.
New Zealand: Năm 1968-1978 có 8 trường hợp tử vong sau khi các nạn nhân bơi trong một hồ nước ấm ở khu vực Waikato.
Anh: năm 1979, một bé gái bơi trong một hồ tắm La Mã ở thành phố Bath và năm ngày sau đó thì tử vong. Qua xét nghiệm, người ta thấy nước trong hồ có nhiễm Naegleria fowleri và từ đó hồ này bị đóng cửa.
Pakistan: 2 bệnh nhân nam 39 tuổi và 54 tuổi tử vong vào năm 2010.
Tiệp Khắc (cũ): năm 1962-1965 ghi nhận 16 người tử vong vì viêm não - màng não cấp sau khi tắm ở một hồ bơi trong nhà.
Việt Nam: tháng 7 năm 2012, một thanh niên quê ở Phú Yên đã lặn để bắt trai ở một hồ lớn gần nhà. Sau đó, anh ta quay trở lại TP HCM để sinh sống và bị phát bệnh viêm não do nhiễm amip ăn não. 
III.- CÁCH PHÒNG – CHỐNG ?
Bộ Y tế đã đưa ra những thông tin chính thức về bệnh viêm não – màng não do đơn bào Naegleria fowleri (hay còn được gọi là bệnh amíp ăn não người) và khuyến cáo các biện pháp đề phòng
Theo Bộ Y tế, đơn bào Naegleria fowleri sống tự dưỡng trong môi trường nước ngọt (hồ, sông, công trình chứa nước nhân tạo) khu vực khí hậu nhiệt đới và cận nhiệt đới. Đơn bào Naegleria fowleri phát triển tốt nhất trong môi trường nhiệt độ 46 độ C, có thể xâm nhập vào cơ thể người qua niêm mạc mũi và gây bệnh viêm não – màng não.
* Để phòng, chống nhiễm đơn bào Naegleria fowleri, Cục Y tế dự phòng (Bộ Y tế) khuyến cáo người dân thực hiện một số nội dung hoạt động như không nên tắm, bơi ở những nơi có nguy cơ cao.
Trong khi tắm, bơi bể bơi, hồ, ao, suối hạn chế tối đa nước vào mũi bằng cách giữ cao đầu không để ngập nước, sử dụng kẹp mũi.
Sau khi tắm, bơi nên vệ sinh mũi sạch sẽ, sử dụng dung dịch sát khuẩn đường mũi, họng để xịt, rửa mũi. Khi phát hiện đau đầu, sốt, buồn nôn, nôn cần đến ngay các cơ sở y tế để được chẩn đoán và điều trị kịp thời.
* Điều trị bệnh khi đơn bào Naegleria fowleri đã vào não Ở Việt Nam cũng như thế giới còn gặp khó khăn do các thuốc đăc hiệu với amip hiên nay không thấm được qua hàng rào máu-não nên Tỷ lệ tử vong rất cao.
Vì vậy phòng bệnh là biện pháp tốt nhất và rẻ tiền nhất !
 Sơ đồ tổng hợp so sánh Chu kì của “Amib ăn não” và các amip khác
Vòng đời của "N. fowleri "và các Amip sống tự do khác.
Biên soạn và tổng hợp: BS-TTUT Phạm Huy Hoat 
Nguồn: sưckhoe&doisong; Web SR&KST ; Wikipedia