Anđrê-Mri-Ampe (1775-1836)

ANĐRÊ –MARI- AMPENhà bác học vĩ đại Pháp Anđrê-Mari Ampe, có biệt danh là “Niu tơn của điện học”, sinh năm 1775 trong một làng gần Liông. Cha ông, một thương gia học thức và tự do, đã chào mừng Đại cách mạng Pháp một cách nồng nhiệt. Chính ông là người đã đem lại sự giáo dục đầu tiên cho con trai của mình. Từ khi còn nhỏ tuổi, Anđrê đã tỏ ra có những năng lực phi thường. Nhờ tủ sách rất đầy đủ trong nhà của cha, cậu con trai đã làm quen với nhiều tác giả cổ điển.Với một trí nhớ đặc biệt kỳ diệu, năm 13 tuổi Ampe đã đọc hết 20 cuốn của bộ Bách khoa từ điển của Điđơrô, và đến khi 50 tuổi vẫn có thể nhắc lại thuộc lòng những trích dẫn lớn.Những điều đáng ngạc nhiên nhất là những năng khiếu của ông trong lĩnh vực toán họcNgay cả trước khi biết các con số, ông đã làm toán được nhờ các viên đá nhỏ. Năm 18 tuổi, ông sáng chế một ngôn ngữ tổng hợp, thay thế được tất cả các ngôn ngữ trên Trái đất, để làm cho con người gần lại với nhau và củng cố hòa bình.Đó là một người con trai có tâm hồn giản dị, tính tình sôi nổi, luôn luôn mơ tưởng đến một vấn đề nào đó giày vò thiên tài sớm phát triển của ông.Gia đình đang sống bình yên, bỗng năm 1793 một tai họa xảy ra đến: Cha ông phải lên đoạn đầu đài vì bị tố cáo có thiện cảm với giới quý tộc. Tất cả tài sản bị sung công và gia đình không còn nguồn sống nào cả.Cậu con trai rất khốn khổ, suốt một năm trời không hoạt động gì. Tuy vậy, cuộc sống vẫn đặt ra cho ông những yêu cầu. Ông còn phải nuôi mẹ và hai em gái, nên đã cố gắng tìm được một chỗ dạy lớp đặc biệt ở Liông.Một ngày kia, khi đi dạo trở về băng qua một con suối nhỏ, Ampe gặp một cô gái trẻ đẹp, đó là Giuli Carôn, chàng yêu ngay cô gái ấy. Nhưng người thiếu nữ trẻ cũng nghèo quá nên đám cưới của họ mãi ba năm sau mới tổ chức được, đó là năm 1799, khi Anđrê thành công, chiếm được một ghế giáo sư ở Bua (Bourg), một thành phố cách Liông 20km.Vợ và con (nhà văn sĩ tương lai Giăn-Giăc Ampe) ở lại Liông. Ampe đã khổ tâm rất nhiều vì sự chia cách này. Thường thường ông phải đi bộ đoạn đường Bua-Liông để thăm gia đình, mà vì hoàn cảnh khó khăn ông không thể chu tất được.Chính tại Bua, ông đã viết công trình đầu tiên của mình về phép tính xác suất. Tác phẩm đã tạo nên nhiều sự bàn luận. Ampe nhận được một ghế dạy ở Liông. Hạnh phúc tưởng như đón chào Ampe: Ông về lại với vợ con. Nhưng, hỡi ôi! Vợ ông lâm bệnh và mất năm 1803. Ampe kiệt sức và chán nản, ông đi Pari. Tại đây ông được phong làm giáo sư Đại học bách khoa. Năm 1808, ông làm tổng thanh tra đại học. Tình trạng vật chất của ông bây giờ đảm bảo hơn và ông lao cả thể xác và tâm hồn vào những khảo cứu khoa họcChính hóa học và những thuyết nguyên tử đã làm ông say mê, và ông đã nêu lên nhiều quan sát khoa học, đề xuất những thuyết có tầm quan trọng lớn đối với sự phát triển về sau của các ngành khoa học này. Ông đã đưa ra những quan điểm độc đáo và sâu sắc về thuyết nguyên tử.Thời gian trôi qua. người thầy khiêm tốn của trường học đã trở thành nhà bác học danh tiếng.   Những công trình của ông trong lĩnh vực toán học, hóa học, triết học được giới khoa học biết đến nhiều.Toàn bộ lĩnh vực này đã được mở ra khi ông khảo sát và phát biểu công thức toán học không những để giải thích hiện tượng điện từ trường mà còn dự đoán nhiều sự kiện và hiện tượng mới.Các bài báo gốc của ông về đề tài này có thể tìm thấy trong Ann. Chim. Phys. trong khoảng từ năm 1820 đến năm 1828. Sau đó ông đã viết bài Essai sur la philosophie des sciences rất có giá trị. Ngoài ra, ông đã viết một loạt các luận văn và bài báo, trong đó có hai bài về tích phân của các phương trình vi phânNhà bác học đang ở tuổi 45. Bấy giờ phát sinh một phép mầu mới từ thiên tài Ampe: Chính ở thời kỳ này thiên hướng thật sự của ông phát triển trong lĩnh vực vật lý, điện học và từ học. Ông nghiên cứu tác dụng của dòng điện đối với kim nam châm, đạt kết quả nêu lên những định luật về điện động lực học, một phát minh đã làm cho tên tuổi ông trở thành bất tử. Ông đã sáng chế điện kế, máy điện báo đầu tiên và nam châm điện; ông đã thực hiện những thí nghiệm chủ yếu trong căn nhà nhỏ nơi ông ở với em gái và các con.Nhà bác học đã làm giàu thuật ngữ điện học khi tạo ra một số từ, ngày nay trong vật lí, courant (dòng điện) (lúc ấy người ta nói conflit- xung đột), tension (điện thế, hiệu điện thế)Sức khỏe nhà bác học yếu dần. Luôn luôn bận rộn nghiên cứu khoa học, ông không còn thời giờ để tự săn sóc. Năm 1836, ông đi thanh tra một trường học ở Macxây và mất bất ngờ tại đây, thọ 61 tuổi. Một con người rụt rè, vô tư với tính đãng trí đã trở thành đặc điểm riêng, nhưng lại có lòng tốt hiếm có, đã qua đời trong nửa quên lãng, nhưng tên ông sẽ còn mãi mãi với khoa họcBạn đã biết từ Ampe, tên gọi đơn vị đo cường độ dòng điện, nói lên sự biết ơn của đời sau đối với ông.Ampe được an táng ở Macxây. Năm 1869, hài cốt được đưa về Pari và đặt bên cạnh ngôi mộ của Giăn-Giăc, con trai của ông. Năm 1888 một đài tưởng niệm lớn được xây dựng ở Liông để tôn vinh ông.