Bài giảng Ngữ văn Lớp 11 - Tiếng Việt: Thực hành về nghĩa của từ trong sử dụng - Trường THPT Quốc học - Huế

Tiếng ViệtTHỰC HÀNH VỀ NGHĨA CỦA TỪ TRONG SỬ DỤNGLớp : 11/3Trường : THPT Quốc Học – HuếNăm học : 2010-2011Ôn lại kiến thức cũKhái niệm về nghĩa của từ : Laø noäi dung (söï vaät, tính chaát, traïng thaùi, hoaït ñoäng) maø töø bieåu thò Từ có thể có một hay nhiều, giữa các nghĩa đó bao giờ cũng có mối quan hệ với nhauXuaát phaùt töøHiện tượng chuyển nghĩa của từHiện tượng chuyển nghĩa của từ được thiết lập bằng cách phát triển nghĩa của từ trên cơ sở nghĩa gốc của chúng.	Hai phương thức chủ yếu trong hiện tượng chuyển nghĩa của từ là ẩn dụ và hán dụ.Quy luËt 1: Èn dô	NghÜa cña tõ ph¸t triÓn dùa vµo sù gièng nhau gi÷a c¸c sù vËt vµ hiÖn t­îng mµ tõ chuyÓn tªn gäi.	- NghÜa ph¸t triÓn dùa vµo sù gièng nhau cña h×nh thøc, vÞ trÝ gi÷a c¸c sù vËt, hiÖn t­îng.	VÝ dô: 	Mòi (1): Mòi ng­êi	 	Mòi (2): Mòi dao	- NghÜa cña tõ ph¸t triÓn dùa vµo sù gièng nhau vÒ chøc n¨ng cña sù vËt, hiÖn t­îng.	VÝ dô: 	Nèi (1): Nèi d©y 	Nèi (2): Nèi l¹i quan hÖ	- NghÜa cña sù vËt ph¸t triÓn dùa trªn sù gièng nhau vÒ kÕt qu¶	VÝ dô: 	§au (1): Ng· ®au	 	§au (2): §au lßngQuy luËt 2: Ho¸n dô	NghÜa cña tõ ph¸t triÓn dùa trªn quan hÖ g¾n bã cã thùc gi÷a c¸c sù vËt, hiÖn t­îng. Th­êng cã ba d¹ng:	- D¹ng 1: NghÜa cña tõ ph¸t triÓn tõ chç gäi tªn bé phËn sang chØ toµn c¬ thÓ.	VÝ dô: 	MiÖng (1): MiÖng ng­êi	 	MiÖng (2): MiÖng ¨n	- D¹ng 2: NghÜa cña tõ ph¸t triÓn dùa trªn quan hÖ c¸i chøa, c¸i bao víi c¸i ®­îc chøa, ®­îc bao bªn trong.	VÝ dô: 	Nhµ (1): Nhµ ë 	Nhµ (2): Ng­êi ®øng ®Çu gia ®×nh (chñ nhµ, gia ®×nh)	- D¹ng 3: NghÜa cña tõ ph¸t triÓn dùa trªn quan hÖ nguyªn liÖu, chÊt liÖu víi s¶n phÈm ®­îc lµm ra tõ nguyªn liÖu.	VÝ dô: 	B¹c, ®ång (1): Kim lo¹i	B¹c, ®ång (2): TiÒnẨn dụDựa trên sự liên tưởng giống nhau (liên tưởng tương đồng) của hai đối tượng bằng so sánh.Thường có sự chuyển trường nghĩaHình ảnh sinh động, nội dung sâu sắc hơn. Hoán dụ Dựa trên sự liên tưởng gần gũi (liên tưởng kế cận ) giữa hai đối tượng đơợc so sánh.Cùng một trường nghĩa như nhau. So sánh ẩn dụ và hoán dụ Bài tập 1Trong caâu thô: 	Laù vaøng tröôùc gioù kheõ ñöa veøo 	(Nguyeãn Khuyeán)Töø laù ñöôïc duøng theo nghóa goác hay nghóa chuyeån?Haõy xaùc ñònh nghóa ñoù.	 . Moät bộ phaän cuûa caây giuùp caây quang hôïp vaø thoùat hôi nöôùc.	 . Thöôøng ôû treân ngoïn hoaëc caønh caây, thöôøng coù maøu xanh	 . Thöôøng coù hình daùng moûng, coù beà maët roängTöø laù : + được sử dụng theo nghĩa gốc, mang ý nghĩa là B. Trong tiếng Việt, từ “lá” còn được dùng theo chiều nghĩa khác trong những trường hợp sau : 	- lá gan, lá phổi, lá lách,	- lá thư, lá đơn, lá thiếp, lá phiếu, lá bài,	- lá cờ, lá buồm, 	- lá cót, lá chiếu, lá thuyền,	- lá tôn, lá đồng, lá vàng,	Hãy xác định nghĩa của từ “lá” trong mỗi trường hợp kể trên, cho viết cơ sở và phương thức chuyển nghĩa của từ lá.	Gợi ý : SGKBài tập 1 : b) Töø laù coøn ñöôïc duøng trong caùc tröôøng hôïp khaùc:12345Laù duøng vôùi töø chæ boä phaän cô theå ngöôøi (ñoäng vaät) giống như chiếc l lá : lá gan, lá phổi, lá láchLaù duøng vôùi töø chæ những vaät baèng giaáy, có hình dạng giống như chiếc lá dùng để ghi vẽ một nội dung nào đó : lá thư, lá đơn, lá thiếp, lá bài, Laù duøng vôùi töø chæ vaät baèng vaûi, rộng, bay trong gió, có hình giống chiếc lá nhưng lớn hơn : lá cờ, lá buồm,Laù duøng vôùi töø chæ những vaät làm baèng tre, nöùa, goã, cói,  có hình dạng như chiếc lá : lá cót, lá chiếu, lá buồm,Laù duøng vôùi töø chæ vaät baèng kim loaïi được dát mỏng, có hình dạng như chiếc lá : lá tôn, lá đồng, lá vàng, Nghóa chuyeånCơ sở hình thành : từ nghĩa gốc là vật có bề mặt rộng , dẹt mỏng, từ đó người ta chuyển nghĩa thành những vật có hình dạng tương tự, theo cấu lúc “LÁ + X” để biểu thị nhiều sự vật khác nhau nhưng có chung điểm giống nhau đó như chiếc láPhương thức chuyển nghĩa : ẩn dụ, tức là phương thức chuyển nghĩa theo lối liên tưởng tương đồngTÖØNghóa goácNghóa chuyeånKết luận :Bài tập 2Ví duï: Tay- Baïc tình noåi tieáng laàu xanh, Moät tay choân bieát maáy caønh phuø dung.	(Nguyễn Du – Truyện Kiều )- Ñoù laø moät tay boùng baøn cöø khoâi cuûa lôùp toâi.	Các từ có nghĩa gốc chỉ bộ phận cơ thể người (đầu, chân, tay, miệng, óc, tim,) có thể chuyển nghĩa để chỉ cả con người. Hãy đặt câu với mỗi từ đó theo nghĩa chỉ cả con người.	- Đặt câu với từ “Đầu”	Đầu xanh đã tội tình gì.	( Truyện Kiều )	- Đặt câu với từ “Chân” 	Anh ấy đã có một chân trong ban giám đốc.	- Đặt câu với từ “Tay”	Tay này là một tên giang hồ khét tiếng.	- Đặt câu với từ “Miệng”	Miệng nam mô, bụng một bồ dao găm.	- Đặt câu với từ “Tim” 	Sống trong cát, chết vùi trong cát	Những trái tim như ngọc sáng ngời ! 	(Tố Hữu)	GỢI Ý :Những ví dụ tiêu biểu trong thơ ca văn học - Thaân löôn bao quaûn laám ñaàu, 	- Maët sao daøy gioù daïn söông,Taám loøng trinh baïch töø sau xin chöøa! 	Thaân sao böôùm chaùn ong chöôøng baáy thaân- AÊn ôû thì neát cuõng hay,	- Ñaàu xanh coù toäi tình gì?Noùi ñieàu raøng buoäc thì tay cuõng giaø. 	Maù hoàng ñeán quaù nöûa thì chöa thoâi.	- Baáy laâu nghe tieáng maù ñaøo,	Maét xanh chaúng ñeå ai vaøo, coù khoâng!(Nguyeãn Du, Truyeän Kieàu)Bài tập 3Ví duï:Ngọt 	Noùi ngoït loït ñeán xöông.Đắng	Toâi ñaõ xem boä phim “Vò ñaéng tình yeâu”.	Tìm các từ có nghĩa gốc chỉ vị giác có khả năng chuyển nghĩa chỉ đặc điểm của âm thanh (giọng nói), chỉ tính chất của cảm xúc, tình cảm. Hãy đặt câu với mỗi từ đó theo nghĩa chuyển. Gợi ý Maën Tình caûm nhaân daân daønh cho caùn boä veà xuoâi thaät maën noàng, tha thieátNgoïtLôøi noùi cuûa coâ aáy thaät ngoït ngaøoChuaCaâu noùi aáy chua chaùt laøm sao!cay ñaéngTöø laâu, chò aáy ñaõ thaám thía noãi cay ñaéng trong caûnh coâ ñôn cuûa mìnhNhạtNhững câu văn ấy thật nhạt nhẽo, không có chút chân tình.Ôn lại kiến thức cũKhái niệm về từ đồng nghĩaTõ ®ång nghÜa lµ tõ kh¸c nhau vÒ ng÷ ©m, gièng nhau vÒ nghÜa, chóng cïng biÓu thÞ c¸c s¾c th¸i kh¸c nhau cña kh¸i niÖm. 	Quan hệ giữa các từ đồng nghĩa	 - chúng ®ång nhÊt víi nhau về ngữ nghĩa, nhưng khác nhau về møc ®é , 	 cũng như khác nhau về sắc thái biểu cảm. Có hai loại từ đồng nghĩa 	Tõ ®ång nghÜa hoµn toµn vµ tõ ®ång nghÜa kh«ng hoµn toµn.- Tõ ®ång nghÜa hoµn toµn cã thÓ thay thÕ cho nhau lêi nãi. VÝ dô: Hæ, cäp, hïm- Tõ ®ång nghÜa kh«ng hoµn toµn. VÝ dô: ¡n, x¬i, chÐn. Bài tập 4 :Tìm từ đồng nghĩa với từ “cậy”, từ chịu trong câu thơ :	Cậy em em có chịu lời,	Ngồi lên cho chị lạy rồi sẽ thưa.	(Nguyễn Du, Truyện Kiều) Tìm töø ñoàng nghóa vôùi töø caäy vaø töø chòu.Taïi sao taùc giaû laïi choïn duøng töø caäy vaø töø nhaän maø khoâng duøng caùc töø ñoàng nghóa vôùi moãi töø ñoù?Bài tập 4	Caäy Nhôø, nhờ vả, nhờ cậy tin, mang ônChòu Nhận lời, bằng lòng, chấp nhận = = 	Đây là những từ đồng nghĩa nhưng sắc thái biểu cảm lại khác nhau. Nếu thay các từ gốc bằng những từ đồng nghĩa khác thì sắc thái ý nghĩa của câu thơ sẽ hoàn toàn thay đổi. “Cậy” không chỉ đơn thuần là “nhờ vả” mà còn cho thấy sự khẩn cầu, sự gửi gắm cả tấm lòng của Thúy Kiều đối với Thúy Vân. “Chịu” không chỉ là “nhận” mà còn hàm ý không còn sự lựa chọn nào khác. Nếu dùng từ đồng nghĩa khác thì vẫn mang nghĩa chối từ nhưng trong câu nói của Kiều, Kiều đã đặt Vân vào thế buộc phải chấp nhận, vì hơn ai hết Kiều hiểu rằng sự chấp nhận của Vân lúc này là một sự hy sinh. Từ “chịu”,”cậy” thể hiện được sự tinh tế của Kiều, đồng thời là sự tài hoa trong cách sử dụng ngôn ngữ của Nguyễn DuBài tập 5Chọn từ thích hợp nhất để dùng vào vị trí bỏ trống trong mỗi câu sau và giải thích lí do lựa chọnNhaät kí trong tuø / / moät taám loøng nhôù nöôùc.phaûn aùnhcanh caùnhtheå hieänbieåu loäboäc loäbieåu hieänb) Anh aáy khoâng / / gì ñeán vieäc naøy.dính daáplieân heäquan heälieân cancan döïlieân luïyc) Vieät Nam muoán laøm / / vôùi taát caû caùc nöôùc treân theá giôùi.baàu baïnbaïn höõubaïnbaïn beøTừ “canh cánh” : mang nét nghĩa của tất cả các từ trên nhưng hơn hết, nó giúp người đọc hình dung được trạng thái liên tục, ám ảnh, thường trực của tình cảm nhớ nước trong trái tim Bác. Các từ khác chỉ mới thể hiện nội dung của tập thơ, còn từ “canh cánh” vừa thể hiện được tình cảm bao trùm ở “Nhật kí trong tù”, vừa thể hiện tình cảm của Bác.Từ “liên can” : có tính trung hòa về sắc thái tình cảm hơn những từ còn lại. Các từ khác đều có chung nét nghĩa tuơng tự nhau nhưng là những việc tạo ra rắc rối, không phù hợp với đối tượng được đề cập.C.	Từ “bạn” : mang sắc thái ý nghĩa trung hòa, vừa thể hiện được nguyện vọng, vừa giữ một mức độ hợp lý, không quá thân mật, nó phù hợp với cung cách ngoại giao hơn.TöøÑuùng nghóaTình caûm, thaùi ñoä phuø hôïpLöu yù khi söû duïng töøPhuø hôïp vôùi ngöõ caûnhThanks for your watchingHave a good lesson ! Credit : Bình HansonGOOD BYE