Bài giảng Sinh học Lớp 11 - Bài 26: Cảm ứng ở động vật - Phạm Văn An

Giáo viên giảng dạy: Phạm Văn An 
Trường THPT Hoà Phú – Chiêm Hoá – Tuyên Quang 
C¶m øng ë §éng vËt 
Bài 26 – Tiết 28 
C¶m øng ë §éng vËt 
B . 
I. KHÁI NIỆM CẢM ỨNG Ở ĐỘNG VẬT 
Cho 1 vài ví dụ về cảm ứng ở TV và ở ĐV? 
Khí hậu trở lạnh. 
Chim Sẻ xù lông giúp giữ ấm cơ thể. 
Vậy cảm ứng ở động vật là gì? 
Cảm ứng là khả năng tiếp nhận và phản ứng (trả lời) lại các kích thích từ môi trường sống để tồn tại và phát triển. 
Cảm ứng ở động vật có gì khác so với thực vật? 
Phản ứng của động vật diễn ra nhanh hơn, mức độ chính xác của phản ứng phụ thuộc vào mức độ tổ chức hệ thần kinh của chúng. 
Ở động vật có HTK, phản xạ là một dạng điển hình của cảm ứng. Vậy phản xạ là gì? 
I. KHÁI NIỆM CẢM ỨNG Ở ĐỘNG VẬT 
- Phản xạ là phản ứng của cơ thể thông qua hệ thần kinh để trả lời lại kích thích bên ngoài hoặc bên trong cơ thể. 
- Khái niệm cảm ứng rộng hơn khái niệm phản xạ. Cảm ứng có cả ở động vật không có tổ chức thần kinh, còn phản xạ là cảm ứng của cơ thể có sự tham gia của tổ chức thần kinh. 
Một cung phản xạ gồm những bộ phận nào? 
Một cung phản xạ gồm các bộ phận: 
 + Bộ phận tiếp nhận kích thích (thụ thể hoặc cơ quan thụ cảm). 
 + Bộ phận phân tích và tổng hợp thông tin để quyết định hình thức và mức độ phản ứng (hệ thần kinh). 
 + Bộ phận thực hiện phản ứng (cơ, tuyến) 
I. KHÁI NIỆM CẢM ỨNG Ở ĐỘNG VẬT 
S ơ đ ồ một cung phản xạ 
 Một bạn lỡ chạm tay vào gai nhọn và có phản ứng rụt tay lại. Hãy chỉ ra tác nhân kích thích, bộ phận tiếp nhận kích thích, bộ phận phân tích và tổng hợp thông tin, bộ phận thực hiện phản ứng của hiện tượng trên? 
Tác nhân kích thích 
Bộ phận tiếp nhận kích thích 
Bộ phận phân tích và tổng hợp thông tin 
Bộ phận thực hiện phản ứng 
I. KHÁI NIỆM CẢM ỨNG Ở ĐỘNG VẬT 
Không, Vì không có sự tham gia của tổ chức thần kinh. 
Cơ đùi ếch khi cắt rời khỏi cơ thể, khi ta kích thích thì cơ đùi này vẫn co. Sự co cơ đùi ếch trong trường hợp này có phải là phản xạ không? Vì sao? 
Từ hiện tượng trên ta có thể kết luận như thế nào về khả năng cảm ứng của tế bào và các cơ quan trong cơ thể? 
Các tế bào và các cơ quan trong cơ thể đều có khả năng cảm ứng, nghĩa là phản ứng lại kích thích, nhưng không phải tất cả các phản ứng của chúng đều là phản xạ. 
Hình thức, mức độ và tính chính xác của cảm ứng ở các loài động vật khác nhau là khác nhau, chúng phụ thuộc vào mức độ tổ chức thần kinh của chúng . 
II. CẢM ỨNG Ở ĐỘNG VẬT CHƯA CÓ TỔ CHỨC THẦN KINH 
I. KHÁI NIỆM CẢM ỨNG Ở ĐỘNG VẬT 
Động vật đơn bào phản ứng với các kích thích như thế nào? 
Động vật đơn bào chưa có tổ chức thần kinh. Chúng phản ứng bằng cách chuyển động cả cơ thể hoặc co rút chất nguyên sinh nhờ không bào co rút. 
Ví dụ: Trùng roi bơi tới nơi giàu ánh sáng, 
	Trùng đế giày bơi tới nơi giàu Ôxi, 
	Amip tránh ánh sáng. 
II. CẢM ỨNG Ở ĐỘNG VẬT CHƯA CÓ TỔ CHỨC THẦN KINH 
I. KHÁI NIỆM CẢM ỨNG Ở ĐỘNG VẬT 
III. CẢM ỨNG Ở ĐỘNG VẬT CÓ TỔ CHỨC THẦN KINH 
1. Cảm ứng ở động vật có hệ thần kinh dạng lưới: 
SAO BIỂN 
THUỶ TỨC 
Nêu đặc điểm hệ thần kinh lưới và phản xạ ở nhóm có hệ thần kinh lưới ? 
- Cấu tạo: Các tế bào thần kinh nằm rải rác trong cơ thể, liên hệ với nhau qua các sợi thần kinh tạo thành mạng lưới thần kinh. Các sợi thần kinh liên hệ với tế bào cảm giác và tế bào biểu mô cơ. 
- Có ở động vật có cơ thể đối xứng toả tròn thuộc ngành ruột khoang (Sao biển, thuỷ tức...) 
II. CẢM ỨNG Ở ĐỘNG VẬT CHƯA CÓ TỔ CHỨC THẦN KINH 
I. KHÁI NIỆM CẢM ỨNG Ở ĐỘNG VẬT 
III. CẢM ỨNG Ở ĐỘNG VẬT CÓ TỔ CHỨC THẦN KINH 
1. Cảm ứng ở động vật có hệ thần kinh dạng lưới: 
SAO BIỂN 
THUỶ TỨC 
Nêu đặc điểm hệ thần kinh lưới và phản xạ ở nhóm có hệ thần kinh lưới ? 
- Khi bị kích thích, thông tin được truyền từ tế bào cảm giác → toàn bộ mạng lưới thần kinh → toàn bộ biểu mô cơ → cả cơ thể co lại. 
- Hiệu quả phản xạ: Phản ứng lan toả toàn thân, không chính xác, tốn nhiều năng lượng. 
- Có ở động vật có cơ thể đối xứng toả tròn thuộc ngành ruột khoang (Sao biển, thuỷ tức...) 
II. CẢM ỨNG Ở ĐỘNG VẬT CHƯA CÓ TỔ CHỨC THẦN KINH 
I. KHÁI NIỆM CẢM ỨNG Ở ĐỘNG VẬT 
III. CẢM ỨNG Ở ĐỘNG VẬT CÓ TỔ CHỨC THẦN KINH 
1. Cảm ứng ở động vật có hệ thần kinh dạng lưới: 
2. Cảm ứng ở động vật có hệ thần kinh dạng chuỗi hạch: 
II. CẢM ỨNG Ở ĐỘNG VẬT CHƯA CÓ TỔ CHỨC THẦN KINH 
I. KHÁI NIỆM CẢM ỨNG Ở ĐỘNG VẬT 
III. CẢM ỨNG Ở ĐỘNG VẬT CÓ TỔ CHỨC THẦN KINH 
1. Cảm ứng ở động vật có hệ thần kinh dạng lưới: 
2. Cảm ứng ở động vật có hệ thần kinh dạng chuỗi hạch: 
a. Cảm ứng ở động vật có hệ thần kinh dạng chuỗi: 
A - Giun dẹp B - Đỉa 
Quan sát hình và cho biết hệ thần kinh chuỗi có gì khác so với hệ thần kinh lưới? 
 Sự khác nhau đó có dẫn tới điểm gì khác trong hiệu quả phản xạ không ? 
II. CẢM ỨNG Ở ĐỘNG VẬT CHƯA CÓ TỔ CHỨC THẦN KINH 
I. KHÁI NIỆM CẢM ỨNG Ở ĐỘNG VẬT 
III. CẢM ỨNG Ở ĐỘNG VẬT CÓ TỔ CHỨC THẦN KINH 
1. Cảm ứng ở động vật có hệ thần kinh dạng lưới: 
2. Cảm ứng ở động vật có hệ thần kinh dạng chuỗi hạch: 
a. Cảm ứng ở động vật có hệ thần kinh dạng chuỗi: 
A - Giun dẹp B - Đỉa 
- Có ở động vật có đối xứng 2 bên, cơ thể phân thành đốt (giun dẹp, giun tròn, giun đốt...) 
- Cấu tạo: Các tế bào thần kinh đã tập trung thành các hạch. Hạch lớn nhất gọi là não. Từ não phát đi 2 chuỗi hạch bụng chạy dọc cơ thể. Mỗi đốt cơ thể có 1 đôi hạch. Các hạch được nối với nhau bởi các dây thần kinh. 
II. CẢM ỨNG Ở ĐỘNG VẬT CHƯA CÓ TỔ CHỨC THẦN KINH 
I. KHÁI NIỆM CẢM ỨNG Ở ĐỘNG VẬT 
III. CẢM ỨNG Ở ĐỘNG VẬT CÓ TỔ CHỨC THẦN KINH 
1. Cảm ứng ở động vật có hệ thần kinh dạng lưới: 
2. Cảm ứng ở động vật có hệ thần kinh dạng chuỗi hạch: 
a. Cảm ứng ở động vật có hệ thần kinh dạng chuỗi: 
A - Giun dẹp B - Đỉa 
- Hiệu quả phản xạ: Phản ứng được định khu ở chuỗi hạch → chính xác hơn, tiêu tốn ít năng lượng hơn hệ thần kinh lưới 
II. CẢM ỨNG Ở ĐỘNG VẬT CHƯA CÓ TỔ CHỨC THẦN KINH 
I. KHÁI NIỆM CẢM ỨNG Ở ĐỘNG VẬT 
III. CẢM ỨNG Ở ĐỘNG VẬT CÓ TỔ CHỨC THẦN KINH 
1. Cảm ứng ở động vật có hệ thần kinh dạng lưới: 
2. Cảm ứng ở động vật có hệ thần kinh dạng chuỗi hạch: 
a. Cảm ứng ở động vật có hệ thần kinh dạng chuỗi: 
b. Cảm ứng ở động vật có hệ thần kinh dạng hạch: 
Quan sát hình sau đây và cho biết Hệ thần kinh hạch có gì khác so với hệ thần kinh chuỗi? 
 Sự khác đó có dẫn tới điểm gì khác trong hiệu quả phản xạ không ? 
II. CẢM ỨNG Ở ĐỘNG VẬT CHƯA CÓ TỔ CHỨC THẦN KINH 
I. KHÁI NIỆM CẢM ỨNG Ở ĐỘNG VẬT 
III. CẢM ỨNG Ở ĐỘNG VẬT CÓ TỔ CHỨC THẦN KINH 
1. Cảm ứng ở động vật có hệ thần kinh dạng lưới: 
2. Cảm ứng ở động vật có hệ thần kinh dạng chuỗi hạch: 
a. Cảm ứng ở động vật có hệ thần kinh dạng chuỗi: 
b. Cảm ứng ở động vật có hệ thần kinh dạng hạch: 
- Có ở ĐV không xương sống bậc cao: thân mềm, côn trùng, giáp xác 
- Cấu tạo: Các tế bào thần kinh tập trung thành 3 khối hạch lớn ở đầu, ngực, bụng. Trong đó hạch não lớn nhất. Các dây thần kinh liên hệ với các giác quan phát triển và phân hoá. 
- Hiệu quả phản xạ: chính xác hơn hệ thần kinh chuỗi, ít tiêu tốn năng lượng. 
CỦNG CỐ BÀI HỌC 
Nhóm động 
vật 
Đặc điểm tổ chức TK 
Hình thức 
 cảm ứng 
Ưu, nhược điểm 
Động vật 
nguyên sinh 
Chưa có tổ chức thần kinh 
Chuyển động cơ 
thể bằng co rút 
chất nguyên sinh 
Phản ứng chậm, 
 thiếu chính xác, 
tốn nhiều năng lượng 
Ruột khoang 
 (thủy tức) 
Các tế bào thần kinh nằm rải rác trong cơ thể, liên hệ với nhau qua các sợi thần kinh 
Phản ứng 
 toàn thân 
Phản ứng nhanh hơn, tiêu tốn năng lượng, thiếu chính xác. 
Chân Khớp 
Hệ thống hạch TK nằm dọc theo chiều dài cơ theo mỗi hạch điều khiển hoạt động của một vùng xác định 
Phản ứng 
 theo vùng 
Phản ứng nhanh hơn, đỡ tiêu tốn năng lượng, chính xác hơn. 
CỦNG CỐ BÀI HỌC 
Câu 1 : Ở động vật, cảm ứng là: 
 Các phản xạ có điều kiện, giúp cơ thể thích nghi với môi trường. 
 Các phản xạ không điều kiện, giúp bảo vệ cơ thể. 
 Là khả năng tiếp nhận và đáp ứng các kích thích của môi trường, giúp cơ thể tồn tại và phát triển. 
 Là sự thích nghi của cơ thể, do các hoocmon điều khiển. 
Câu 2 : Cơ thể động vật đã xuất hiện tổ chức thần kinh, nhưng đáp ứng không hoàn toàn chính xác bằng cách co rút toàn thân, xảy ra ở: 
 Ruột khoang	c) Thân mềm 
 Giáp xác	d) Cá 
Hệ thần kinh dạng chuỗi hạch 
Câu 3 : Kể tên bộ phận tiếp nhận kích thích, bộ phận phân tích tổng hợp thông tin và bộ phận thực hiện của cung phản xạ ở động vật có hệ thần kinh dạng chuỗi hạch? 
CỦNG CỐ BÀI HỌC 
CỦNG CỐ BÀI HỌC 
Đáp án nào không phải là ưu điểm của hệ thần kinh chuỗi hạch? 
B. 
C. 
D. 
A. 
Nhờ có hạch thần kinh nên số lượng tế bào thần kinh của động vật tăng lên. 
Do các tế bào thần kinh trong hạch nằm gần nhau và hình thành nhiều mối liên hệ với nhau nên khả năng phối hợp hoạt động giữa chúng được tăng cường. 
Nhờ các hạch thần kinh liên hệ với nhau nên khi kích thích nhẹ tại một điểm thì gây ra phản ứng toàn thân và tiêu tốn nhiều năng lượng. 
Do mỗi hạch thần kinh điều khiển một vùng xác định trên cơ thể nên động vật phản ứng chính xác hơn so với hệ thàn kinh dạng lưới. 
BÀI TẬP VỀ NHÀ 
Học bài, chú ý khung ghi nhớ cuối bài và trả lời 3 câu hỏi SGK trang 110. 
2. Chuẩn bị bài 27 – Cảm ứng ở đ ộng vật (tt).