Giáo trình Mỹ học Đại cương

hí lợi hại, đã giúp lý giải lao động nghệ thuật một cách thấu đáo và thuyết phục nhất. Họ nhắm mắt tôn sùng một chiều học thuyết của Phrớt. Trên thực tế, họ đẩy hoạt động sáng tạo nghệ thuật vào mê cung của cái vô thức.
Với tất cả những đặc điểm vừa nêu, chủ nghĩa hiện đại cố nhiên chỉ tuyên truyền và chủ trương duy nhất loại hình nghệ thuật trừu tượng. Đó là thứ nghệ thuật “mới”, phi lý tính, phi hiện thực đủ loại. Việc đồng nhất hóa loại hình nghệ thuật chỉ chứng tỏ sự đơn điệu của thực tiễn sáng tạo và cảm thụ, sự nghèo nàn của cá tính nghệ thuật trong xã hội phồn vinh tinh thần một cách giả tạo.
Nói như vậy không có nghĩa là nghệ thuật trừu tượng không tạo ra được những giá trị được thừa nhận rộng rãi. Ở đây, ta chỉ muốn nhấn mạnh đến tính cực đoan trong quan niệm thẩm mỹ. Nghệ thuật có chỗ đứng cho mọi khuynh hướng, trào lưu. Cái đích chung của nghệ thuật là vì con người, sự tinh tế và giàu có trong đời sống tinh thần mà nói riêng là đời sống thẩm mỹ của con người và xã hội.
II.2. Các cách phân loại nghệ thuật hiện đại
Tiêu chí phân loại quyết định đến cách thức phân loại. Mỗi hệ tiêu chí đi liền với một hệ thống loại hình nghệ thuật tương đương.
Đặc điểm của hình thái học nghệ thuật hiện đại là không dựa vào một cơ sở duy nhất nào cả. Mục đích chính của sự định loại không nằm ngoài ý nghĩa của công việc. Phải làm sao để việc phân loại có tác dụng thiết thực đối với hoạt động sáng tạo và cảm thụ nghệ thuật.
Muốn vậy, hình thái học nghệ thuật cần xuất phát từ tính chất của đối tượng thể hiện, đặc tính của tư duy hình tượng, phương thức tiếp nhận tác phẩm và những đặc điểm khác nhau trong việc sử dụng chất liệu và ngôn ngữ nghệ thuật. Sẽ không lạ nếu dựa vào cơ sở này thì một loại hình nào đó được xếp vào hệ thống này, còn dựa theo tiêu chí khác thì nó được xếp vào hệ thống hoàn toàn khác.
Sự phân loại chỉ là xét trên đại thể và mang tính tương đối. Thực tiễn nghệ thuật vô cùng sinh động. Mọi cách nhìn khuôn cứng đều tỏ ra không mấy thích hợp. Vì thế, không được đối lập các loại hình nghệ thuật với nhau. Mỗi loại hình nghệ thuật có sở trường, sở đoản riêng. Chúng bổ sung cho nhau, làm phong phú cho hoạt động nghệ thuật của con người, nhằm đáp ứng những nhu cầu thẩm mỹ nhau của xã hội.
II.2.1. Dựa vào đối tượng chủ yếu của sự phản ánh
Nếu xuất phát từ đối tượng chủ yếu của sự phản ánh nghệ thuật (hay tiêu chí bản thể), ta sẽ có hai loại hình lớn: nghệ thuật không gian và nghệ thuật thời gian.
Nghệ thuật không gian là nghệ thuật tĩnh bao gồm hội họa, đồ họa, điêu khắc. Ở đây, hình tượng được xây dựng bằng những ấn tượng thị giác. Màu sắc, hình dáng, đường nét được đặc biệt coi trọng. Chúng có thế mạnh trong việc thể hiện sự vật ở thế đứng yên trong quan hệ mật thiết với môi trường chung quanh. Hình tượng tĩnh của nghệ thuật không gian dễ tạo nên cảm nghĩ sâu sắc và lắng đọng trong tâm trí của người cảm thụ.
Nghệ thuật thời gian là loại nghệ thuật động bao gồm âm nhạc, văn chương, múa. Chúng có sở trường trong việc diễn tả quá trình của tâm trạng và hành động. Tính hợp lý trong sự vận động và biến đổi luôn được xem trọng. Người thưởng thức có điều kiện hòa nhập vào dòng chảy của con người và cuộc đời, cảm nhận được đến tận cùng lẽ biến huyền vi của tạo vật.
Ý thức được mặt mạnh và mặt yếu của mình, cả nghệ thuật không gian và nghệ thuật thời gian luôn bằng mọi cách có thể để phần nào khắc phục mặt hạn chế trong cách thức thể hiện của mình. Ở nghệ thuật tĩnh, các nghệ sĩ cố gắng tạo nên áo giác chuyển động trong những dạng thức đứng yên. Ngược lại, ở nghệ thuật động, các nghệ sĩ lại gắng tạo ra ảo giác về không gian và sự tĩnh tại.
II.2.2. Dựa vào tính chất chủ yếu của hình tượng
Hình tượng nghệ thuật bao giờ cũng vừa phản ánh vừa biểu hiện. Tuy nhiên, có loại hình tượng nghiêng về việc tái tạo hiện thực khách quan và có loại hình tượng thiên về việc bày tỏ tâm tư của người nghệ sĩ. Xuất phát từ cơ sở này, ta có thể chia thành hai loại hình nghệ thuật: tạo hình và biểu hiện.
Hội họa (truyền thống), điêu khắc, tự sự (văn chương) được coi là nghệ thuật tạo hình hay mô tả. Còn âm nhạc, kiến trúc, trữ tình (văn chương) được xem là nghệ thuật biểu hiện hay không mô tả.
Việc phân chia nghệ thuật tạo hình hay biểu hiện chỉ là ước lệ nhằm chú trọng tới kiểu loại chủ yếu trong tư duy sáng tạo hình tượng. Chẳng hạn, một tác phẩm âm nhạc (thanh nhạc cũng như khí nhạc) chủ yếu là nhằm diễn tả tư tưởng, tình cảm của nhạc sĩ trước cảnh trí thiên nhiên và đời sống xã hội. Trong khi đó, một tác phẩm điêu khắc (tượng tròn hoặc tượng nổi) lại chủ yếu hướng tới việc thể hiện hình thể, dáng dấp, hành động của con người.
Mục đích sáng tạo gần như chi phối toàn bộ quá trình sáng tạo và đặc trưng của tư duy sáng tạo. Từ những mặt ưu thế và hạn chế của nghệ thuật tạo hình và nghệ thuật biểu hiện, người nghệ sĩ có quyền chọn lựa và xử lý nhằm đạt đến hiệu quả nghệ thuật cao nhất. Điều này biểu lộ rõ rệt trong văn chương. Có thể nói hầu như không có tác phẩm tự sự hay trữ tình thuần nhất. Đó là lý do của sự tồn tại song hành các thuật ngữ: tự sự – tính tự sự; trữ tình - tính trữ tình.
II.2.3. Dựa vào phương thức thỏa mãn nhu cầu thẩm mỹ
So với các giác quan khác, thính giác và thị giác có vai trò đặc biệt trong việc tiếp nhận giá trị thẩm mỹ nói chung và giá trị nghệ thuật nói riêng. Từ đó, ta có thể chia các tác phẩm thành ba loại: nghệ thuật thị giác (hội họa, điêu khắc, kiến trúc), nghệ thuật thính giác (âm nhạc) và nghệ thuật thính – thị giác (điện ảnh, sân khấu, vũ đạo).
Việc phân chia thành các loại hình nghệ thuật kể trên có cội rễ sâu xa trong hoạt động nhận thức của con người. Các ấn tượng thính giác và thị giác có ý nghĩa to lớn trong việc giúp con người cảm nhận thế giới. Ấn tượng thị giác gắn liền trước hết với không gian, góp phần chủ yếu xác định tính vật thể của sự vật, hiện tượng. Ấn tượng thính giác trước hết gắn với thời gian, chủ yếu biểu thị đời sống tinh thần của con người – một thực thể diệu kỳ của thế giới. Các ấn tượng thị giác và thính giác hỗ trợ nhau tạo ra sức mạnh của tri giác trực quan – giai đoạn đầu tiên đặt cơ sở cho toàn bộ quá trình nhận thức của con người.
Cảm thụ hình tượng thị giác và thính giác tùy thuộc vào nhiều điều kiện chủ quan và khách quan. Chúng để ngỏ nhiều khả năng chọn lựa cho phép con người hiện đại thỏa mãn được nhu cầu phong phú của mình ở mọi nơi mọi lúc.
II.2.4. Dựa vào chất liệu cơ bản để sáng tạo hình tượng
Cùng nhằm đồng hóa hiện thực bằng hình tượng, mỗi loại hình nghệ thuật lại dùng những chất liệu sáng tạo riêng. Dựa vào cơ sở này, ta có thể chia nghệ thuật thành bốn nhóm sau:
- Nghệ thuật sử dụng vật liệu tự nhiên như đá, gỗ, kim loại, sừng động vật Ta thường gặp các chất liệu loại này trong điêu khắc, kiến trúc, nghệ thuật ứng dụng Đặc điểm của cuộc sống và con người hiện đại là những nhu cầu vật chất cơ bản bước đầu được thỏa mãn, ý thức về vai trò của cảnh quan môi trường ngày một tăng. Vì thế, các tác phẩm nghệ thuật sử dụng các chất liệu tự nhiên càng có điều kiện phát triển rộng rãi, góp phần quan trọng vào việc thẩm mỹ hóa hoàn cảnh sống và làm việc của con người.
- Nghệ thuật sử dụng ngôn từ: văn chương. Ngôn từ như là công cụ sáng tạo của nhà văn không hoàn toàn là ngôn ngữ, cũng không hoàn toàn là từ ngữ. Ngôn từ là lời nói đặc biệt được sử dụng với sức mạnh nghệ thuật cao nhất. Đó chính là một trong những cơ sở để phân biệt văn với văn chương – hình thái nghệ thuật ngôn từ.
- Nghệ thuật sử dụng âm thanh: âm nhạc. Đây là một trong các loại hình nghệ thuật có lịch sử lâu đời nhất và mang tính dân tộc rõ rệt nhất. Âm nhạc có hai nhóm lớn: nhạc hát (thanh nhạc) và nhạc đàn (khí nhạc). Người ta cũng có thể phân chia theo quy mô dàn nhạc thành: độc tấu, hòa tấu, giao hưởng
- Nghệ thuật lấy chính con người làm chất liệu thể hiện (nghệ thuật diễn xuất và nghệ thuật trình diễn). Diễn viên, phương tiện chủ yếu trong sân khấu, điện ảnh, vũ đạo, ngâm thơ có những yêu cầu sáng tạo riêng. Họ chịu sự quy định nghiêm ngặt của kịch bản văn chương, kịch bản dàn dựng, bài thơ Họ đồng thời phải tuân thủ ý đồ nghệ thuật của đạo diễn. Song, sự đòi hỏi năng lực và phẩm chất nghệ sĩ ở họ cũng rất lớn. Nếu không đã không có những ngôi sao, siêu sao trên sàn diễn và màn bạc.
II.2.5. Dựa vào một số tiêu chí khác
Ngoài những cơ sở chính kể trên, hình thái học nghệ thuật hiện đại còn có thể xây dựng trên một số tiêu chí khác tùy vào mục đích phân loại.
Dựa vào tiêu chí tính năng, người ta chia thành nghệ thuật thuần nhất (hay nghệ thuật đơn tính) và nghệ thuật ứng dụng (hay nghệ thuật lưỡng tính). Xã hội càng văn minh, nghệ thuật ứng dụng càng phát triển. Ở nghệ thuật ứng dụng, tính năng lợi ích và tính năng thẩm mỹ gắn bó với nhau, trong đó cái đầu chi phối quyết định cái sau. Nghệ thuật thuần nhất cũng thường có cả mặt thực dụng. Chẳng hạn trong âm nhạc có cả nhạc nhảy, nhạc nghi lễ, nhạc hành quân 
Dựa vào sự lệ thuộc lẫn nhau, ta có loại nghệ thuật có trước và loại nghệ thuật có sau. Nghệ thuật biên kịch, âm nhạc, kịch bản điện ảnh, kịch bản múa là nghệ thuật có trước. Sân khấu, biểu diễn âm nhạc, điện ảnh, biểu diễn múa là nghệ thuật có sau.
Dựa vào tính chất của sự tồn tại, người ta chia thành hai loại: nghệ thuật độc lập và nghệ thuật tổng hợp. Có loại hình nghệ thuật được tổng hợp từ hai yếu tố như ca khúc (âm nhạc và văn chương), vũ đạo (múa và nhạc). Lại có nghệ thuật tổng hợp nhiều phương tiện của các loại hình khác nhau như sân khấu, điện ảnh 
Ngoài ra, người ta còn kể tới nhiều cơ sở phân loại khác như: trình diễn – không trình diễn, ngôn ngữ – phi ngôn ngữ
.....................................................................................................................
TÀI LIỆU THAM KHẢO CHÍNH
-----š¶›-----
1- Đỗ Văn Khang – Đỗ Huy: Mỹ học Mác – Lênin, Nxb ĐH & THCN, Hà Nội, 1985.
2- Hoài Lam: Tìm hiểu Mỹ học Mác – Lênin, Nxb Văn hóa, Hà Nội, 1979.
3- Iu. Lukin, V. Xcacherơsicôp: Nguyên lý Mỹ học Mác – Lênin, Nxb Sách giáo khoa Mác – Lênin, Hà Nội, 1984.
4- Lê Ngọc Trà (Chủ biên), Mỹ học đại cương, Nxb Văn hóa Thông tin, Hà Nội, 1994.