Maxim Gorki

iai đoạn hai nhằm xây dựng nền văn học vô 
sản Nga. 
 # SÁNG TÁC CỦA GORKI ĐẦU THẾ KỈ XX 
 Bộ ba tự truyện Thời thơ ấu (1913), Kiếm sống (1915), Những trường đại học của 
tôi (1923) và tiểu thuyết Người mẹ. 
 Nhân vật chính Aliosa tự thể hiện mình trong cuộc đời, lớn lên trong sự tác động hai 
chiều của cái thiện và cái ác, lọt vào một thế giới rộng lớn, bí ẩn. Hình ảnh bà ngoại 
Akulina có ảnh hưởng sâu sắc ban đầu trong tâm hồn cậu bé Aliosa mồ côi, trái lại ông ngoại 
lại là ấn tượng khủng khiếp hằn sâu trong tâm trí cậu. Sau đến các tủ sách của các bác đầu 
bếp trên chiếc tàu thủy chạy dọc sông Volga đã ươm mầm hoài bão trở thành nhà văn trong 
tâm hồn cậu bé. Sau cùng, sự tiếp xúc với những trí thức cách mạng đã giúp chàng thanh niên 
Alexei Peskov trở thành nhà văn M. Gorki. 
 Điều đáng chú ý là: trong các tác phẩm tự truyện, các sự kiện được mô tả như là môi 
trường nuôi dưỡng phát triển tính cách nhân vật chứ không phải giản đơn như kiểu hồi ký kể 
lại những gì đã qua. Trong tác phẩm, nhà văn không có ý định nói tốt, tự đề cao cho mình. 
Cậu bé Aliosa cứ sống tự nhiên, tự suy nghĩ, nhận thức, hành động, mắc sai lầm, rồi tự tìm ra 
cách ứng xử thích hợp. Trong cái thế giới xáo trộn đủ mọi điều, cậu bé lớn dần lên và trưởng 
thành sau khi đã nếm trải nhiều nỗi đắng cay thất bại. 
 Bộ ba tự truyện (khác hẳn với tự thuật) là một trong những tác phẩm hay nhất của 
M.Gorki, là sự đóng góp mới cho sự phát triển của thể loại văn học tự truyện. Một nhà văn 
Phan Minh Nghĩa 10
nước ngoài sau khi đọc xong bộ tự truyện này đã phát biểu “Bộ ba tự truyện của M.Gorki là 
món quà quí báu mà văn học Xô viết đã tặng cho nhân loại”. 
 ªTIỂU THUYẾT “NGƯỜI MẸ” không phải là tác phẩm hay nhất của M.Gorki, 
nhưng là tác phẩm có vị trí đặc biệt trong văn học Nga và thế giới hiện đại. Nó là cái mốc 
chính thức khởi đầu cho một khuynh hướng văn học vô sản được gọi là “chủ nghĩa hiện thực 
xã hội chủ nghĩa”. 
 Tóm lược nội dung tiểu thuyết Người Mẹ:
 Xóm thợ ngoại ô nghèo tăm tối của những người thợ. Gia đình bác thợ Mikhail Vlaxov 
có vợ là bà Nilovna và con trai đã lớn là Pavel Vlaxov. Bác là thợ kỳ cựu, giỏi nghề, vẫn 
nghèo khổ và nghiện rượu, cục cằn thô lỗ. Mọi sự uất hận đối với cuộc đời bác trút hết lên 
đầu vợ con. Lao động kiệt sức và nghiện rượu đã quật ngã bác thợ lúc ngoài 40 tuổi. 
 Pavel tham gia tổ chức công nhân hoạt động cách mạng. Bà Nilovna lo lắng sợ hãi 
nhưng bà cũng mừng vì thấy con chăm đọc sách, ít đi chơi, ăn nói tử tế với bà. Công nhân 
đấu tranh phản đối chủ nhà máy giảm lương của thợ. Pavel và những người tình nghi đã bị 
bắt. Cảnh sát khám nhà, bà mẹ lo sợ. Bà nhận đưa truyền đơn vào nhà máy. Một anh công 
nhân đến ở với bà, dạy bà học chữ. Ngày quốc tế lao động nổ ra biểu tình lớn, Pavel dẫn 
đầu, bà mẹ cũng tham gia. Bị đàn áp, Pavel bị bắt giam. Bà mẹ thoát ly, tham gia hoạt động. 
Tòa án xử những người cầm đầu biểu tình, trước đó bạn bè tổ chức vượt ngục nhưng anh 
không tham gia. Trước tòa, Pavel phát biểu một bản cáo trạng lên án chế độ tư bản và giai 
cấp thống trị. Người ta in lại bài nói của anh thành truyền đơn. Bà mẹ được giao nhiệm vụ 
mang truyền đơn đi rải. Bị cảnh sát bắt ở ga xe lửa, bà mẹ mở vali và tung ra toàn bộ số 
truyền đơn trước công chúng và thét lên giận dữ. Tác phẩm kết thúc ở đó. 
 Tiểu thuyết “Người Mẹ” mô tả quá trình giác ngộ cách mạng của hai nhân vật: anh 
công nhân Pavel và bà mẹ Nolovna cùng với phong trào cách mạng đang lớn mạnh. Hình 
tượng nhân vật người mẹ Nilovna là trung tâm của tác phẩm, đi từ sợ hãi đến khắc phục nỗi 
sợ hãi, lấy lại niềm tin vào chính mình và giai cấp vô sản. Bà trở thành người mẹ tinh thần 
của những người cách mạng. 
 Sáng tác của Gorki bao gồm truyện ngắn, kịch và tiểu thuyết. Dưới đây chúng tôi rút ra 
một số đặc điểm thi pháp của truyện Gorki (gồm truyện ngắn và tiểu thuyết). 
 Đọc truyện của Gorki, dõi theo cái nhìn, tầm nhìn của nhà văn chúng ta sẽ thấy rằng, 
bên cạnh nội dung tư tưởng thẩm mỹ mới mẻ còn có sự đổi mới quan trọng về nghệ thuật viết 
truyện, có thể khái quát thành bốn đặc điểm chủ yếu: 
 1. Tầm vóc nhân vật
 Trước hết đó là một cảm quan mới vừa hiện thực vừa lãng mạn trong cách nhìn nhận, 
khám phá và mô tả cuộc sống. Xuất phát từ đó mà sự khái quát nghệ thuật trong truyện của 
ông đạt tới mức đọ chính xác, sâu sắc, chân thực hơn. Con người và cuộc sống hiện lên trong 
một tầm vóc cao lớn hơn dưới những màu sắc mới mẻ, tươi sáng hơn. Không kể trong truyện 
ngắn lãng mạn (thời kỳ đầu) và những truyện hiện thực xã hội chủ nghĩa (thời kì sau cùng) 
mà ngay trong những truyện ngắn hiện thực đầu tay của M.Gorki đã thấy các nhân vật ở đó 
không hoàn toàn giống như trong văn học hiện thực phê phán: các nhân vật của ông không 
cảm thấy mình bé nhỏ, chán nản, vô vọng trước cuộc sống chật hẹp, tối tăm, tù túng, trái lại 
họ luôn cảm thấy mình có nơi để đến, có một cái gì đó không cúi rạp mình, có một chiều cao 
để không thấy mình thấp bé, hèn hạ. 
 Thử so sánh với truyện ngắn Sekhov - đại biểu ưu tú cuối cùng của văn học hiện thực 
phê phán Nga, người có công lao khám phá và miêu tả loại nhân vật “con người bé nhỏ”. 
Khó có thể tìm thấy trong truyện ngắn Sekhov chẳng hạn cậu bé Lionka (Ông lão Arkhiv và 
bé Lionka), một gã Tsencase (truyện cùng tên), một Konovalov hay một Emelien Pilai (tác 
phẩm cùng tên) với một khuôn mặt tinh thần mới mẽ, có sức lay động tâm trí độc giả đến 
như vậy. 
Phan Minh Nghĩa 11
 2. Cảm hứng chủ đạo
 Trong truyện của M. Gorki, các sự việc, sự kiện của đời sống hàng ngày không chỉ 
được soi sáng, thể hiện từ góc độ đạo đức sinh hoạt (nhân sinh quan thuần túy) mà còn chủ 
yếu từ góc độ chính trị - xã hội - triết học. Đọc truyện của ông ta sẽ còn nắm bắt được cái 
mạch chính của cuộc sống đang tuôn chảy về đâu. Điều đó lôi cuốn bạn đọc không thể thờ ơ 
với những biến cố và không thể dễ dàng “thỏa thuận” với nó. Một con rắn nước (Bài ca con 
chim ưng) vốn đã thỏa mãn với cuộc sống “bò trườn” của mình thế mà ý nghĩ của hắn bổng 
rối tung lên trước cái chết của con chim ưng rất khó hiểu đối với hắn. Một anh chàng Orlov 
(Vợ chồng Orlov) cùng quẫn, tăm tối vẫn không chịu chết đần chết mòn trong đời sống vô vị, 
trong khi cuộc sống cộng đồng đang cần đến biết bao nhiêu việc làm có ích của mọi người và 
thế là anh ta hành động. Anh đi cứu chữa người mắc bệnh dịch dù biết sẽ bị lây bệnh mà 
chết. 
 3. Qui mô thế giới nghệ thuật:
 Trong truyện Gorki, thế giới nghệ thuật được thể hiện và sáng tạo trên qui mô ba chiều: 
Chiều cao tư tưởng thẩm mỹ (sự vươn tới trí tuệ lịch sử và lý tưởng nhân văn thẩm mỹ thời 
đại). 
Chiều sâu tâm lý của tính cách nhân vật.0 
Và chiều rộng sử thi của “Biển cả nhân dân” (sự thức tỉnh, chuyển động và vươn mình của 
quần chúng đông đảo). 
 Tuy rằng điều này trước đây đã bắt đầu xuất hiện trong tiểu thuyết của L.Tolstoi, 
nhưng cái mới của Gorki là ở chỗ miêu tả được mối liên hệ biện chứng, trực tiếp giữa ba 
chiều ấy với nhau, trong đó chiều cao tư tưởng - thẩm mỹ giữ vai trò chủ đạo. Còn ở tác 
phẩm của Tolstoi mối liên hệ biện chứng này con ở dạng cảm tính mơ hồ, chưa phải là những 
quan điểm chính trị - xã hội - triết học. Nói cách khác, sự khác biệt giữa hai ông là khác biệt 
giữa tự phát và tự giác. 
 4. Hai tuyến nhân vật và ngôn ngữ đặc thù:
 Các nhân vật dàn trải theo hai tuyến đối lập nhau trên cơ sở lợi ích và ý thức hệ giai 
cấp.ngôn ngữ của nhân vật không chỉ là phương tiện giao tiếp tự bộc lộ tính cách mà còn bộc 
lộ bản chất xã hội - giai cấp của họ nữa. 
 Ngôn ngữ của nhân vật có tính chất tổng kết giàu tính triết lý dân gian pha lẫn tính tri 
thức. Có thể nhận định, quần chúng nhân dân có có tiếng nói thật sự của mình. 
 Nhà nghệ sĩ M. Gorki đã đóng góp vào nền văn học Nga và thế giới nhiều thành tựu 
xuất sắc. Dễ thấy nhất là nhà văn đã xây dựng hàng loạt các nhân vật “Con người dưới đáy”. 
Chúng ta hãy so sánh với nền văn học Nga thế kỷ XIX để thấy sự chuyển tiếp: 
 + Thi hào Puskin và sau đó là Lermentov, đã xây dựng các nhân vật điển hình kiểu 
“con người thừa” xuất thân từ tầng lớp quí tộc như Evgeni Onegin, Lenski (tiểu thuyết thơ 
Evgeni Onegin), và Grinhov (người con gái viên đại úy). 
 + Nhà văn L.Tolstoi tiếp tục xây dựng các mẫu "con người thừa" khác như: Andrey 
Bonconski, Pierre Bezukhov (tiểu thuyết sử thi Chiến tranh và hòa bình), Anna Karelina, 
Vronski và Levin (tiểu thuyết Anna Karelina), Nekhliudov (tiểu thuyết phục sinh), Tolstoi 
cũng đã lần đầu xây dựng hình tượng người nông dân nga Karataev và lấp ló con người bé 
nhỏ, con người dưới đáy là cô Matslova (phục sinh). 
 + Nhà văn Anton Sekhov với một số vở kịch “vườn anh đào”, “chim hải âu” tiếp tục 
hoàn chỉnh tập hợp chân dung những con người thừa có xu hướng tiến bộ. Đồng thời Sekhov 
đã sáng tạo hàng loại nhân vật kiểu con người bé nhỏ, đạt đến độ điển hình cao nhất của văn 
học Nga (có thể liên hệ so sánh với những kiểu nhân vật “con người sống mòn”, “con người 
tha hóa”, và “con người bé nhỏ” của Nam Cao và Nguyên Hồng. 
 Khi bước vào văn học, nghệ sĩ M.Gorki đã mang theo những bạn đồng hành ngoài đời 
của mình - xây dựng họ thành kiểu nhân vật “con người dưới đáy” với những tính cách đa 
Phan Minh Nghĩa 12
dạng, nổi bật hơn bao giờ hết. Có thể kể như lão Arkhiv và bé Lionka, ông già du mục Makar 
Tsudra, bào lão Izecghin, gã lưu manh (hảo hán) Tsencasơ, cô gái điếm kế cả những nhân 
vật lãng mạn - huyền thoại như Đankô, Loiko Zoiba, thiếu nữ du mục Radda. 
 Sau giai đoạn lãng mạn là hiện thực chủ nghĩa, M.Gorki tiếp tục sáng tạo ra những 
CON NGƯỜI MỚI chưa từng có trong lịch sử như hai mẹ con Pavel Vlasov, bác thợ Rưbin, 
cô giáo Lutmila  đã giác ngộ cách mạng vô sản bằng tất cả tâm huyết và cuộc đời mình. 
 Bên trong nhà nghệ sĩ M.Gorki, còn có nhà phê bình, nhà nghiên cứu, lý luận sắc xảo 
Gorki với nhiều cố gắng đóng góp nền tảng cho một phương pháp sáng tác mới “PHƯƠNG 
PHÁP SÁNG TÁC HIỆN THỰC XÃ HỘI CHỦ NGHĨA ở giai đoạn thể nghiệm”. 
Phan Minh Nghĩa 13