Sáng kiến kinh nghiệm Phương pháp giải bài tập di truyền

ời thoả đáng các câu hỏi của học sinh đưa ra . 
	III/ Giải quyết vấn đề .
	1 . Khái quát tình hình địa phương và nhà trường :
	a . Thuận lợi :
	- Nham Sơn là một xã miền núi thuộc huyện Yên Dũng . Nham Sơn có đường tỉnh lộ 284 chạy qua xã , có nhiều thuận lợi trong việc giao thông đi lại đảm bảo tốt cho sự giao lưu văn hoá - kinh tế - khoa học kĩ thuật .
	- Chính quyền địa phương luôn quan tâm đến sự nghiệp giáo dục xã nhà . Đầu tư hàng năm tương đối tốt về nhân lực , vật lực và kinh phí cho công tác xây dựng nhà trường .
	- Với nhà trường : Có khuôn viên sư phạm thoáng mát, sạch đẹp , các phòng học chủ yếu là nhà cao tầng có đầy đủ phòng học một ca , có đủ các phòng chức năng , phòng thí nghiệm phục vụ tốt cho công tác giảng dạy .
- Với giáo viên của nhà trường : Đều đạt trình độ chuẩn và trên chuẩn Đại học 6/25 = 22%, CĐ 22/24 =78%. Trong đó giáo viên giỏi cấp tỉnh 2 ,cấp huyện 13 .Đây là một yếu tố rất thuận lợi trong việc đổi mới phương pháp dạy học , trong đó có phân môn giải bài tập sinh học .
	- Đặc biệt năm học vừa qua trường THCS Nham Sơn đạt trường chuẩn quốc gia , đó là động lực mạnh mẽ thúc đẩy sự dạy tốt của giáo viên và sự học tốt của học sinh .
	b . Khó khăn :
	- Đối tượng là học sinh lớp 9 với phần di truyền học là mới mẻdo vậy sự tiếp thu phần nào còn hạn chế .
	- Trình độ nhận thức của giáo viên bộ môn sinh trong cả huyện còn phần nào hạn chế , như trình độ đào tạo 10 +3 , hoàn chỉnh CĐ , một số tuổi cao . 
2 . Nội dung cơ bản của phương pháp giải bài tập di truyền .
	a. Một số khái niệm cần nhớ :
	- Một cặp tính trạng đối lập gồm hai tính trạng cùng loại nhưng ở trạng thái trái ngược: 1 trội - 1 lặn ; 
VD : Vàng - xanh 
- Mỗi cặp tính trạng theo quan điểm của Menden được quy định bởi một cặp gen tương ứng, 2 gen này nằm ở 2 vị trí đối diện nhau trên cặp NST đồng dạng chúng có thể cùng quy định một trạng thái :
 VD : AA quy định trạng thái đỏ , aa quy định trạng thái trắng thường thì ở 2 cặp gen tương ứng, 2 gen quy định 2 trạng thái trái ngược . VD : cặp Aa có gen A quy định trạng thái đỏ, gen a trạng thái trắng. Vì gen quy định tính trạng nên gen trong cặp tương ứng được gọi là ALen ( là trạng thái khác nhau của gen ).
- Cơ thể có 2 Alen giống nhau ( AA, aa ) gọi là cơ thể đồng hợp. AA : đồng hợp trội và aa đồng hợp lặn .
- Cơ thể có 2 alen khác nhau : Aa gọi là cơ thể dị hợp .
- Tính trạng lặn chỉ được biểu hiện khi đồng hợp lặn .
VD: Trạng thái hạt xanh là lặn thì kiểu gen aa vậy khi biết tính trạng lặn thì sẽ biết kiểu gen .
- Kiểu gen : là tổ hợp toàn bộ các gen nằm trong tế bào, thực tế chỉ xét một vài kiểu gen . 
VD : AA, AABB
- Kiểu hình : là tổ hợp toàn bộ các tính trạng, các đặc tính của cơ thể sinh vật. Thực tế chỉ xét một vài tính trạng có liên quan đang xét. 
VD : Tính trạng hạt vàng, hạt xanh .
- Lai phân tích là phương pháp kiểm tra kiểu gen của cơ thể có kiểu hình trội đem lại .
b. Bài tập về các định luật của Men đen lai một cặp tính trạng .
* Điều cần nhớ : 
- Định luật đồng tính chỉ đúng khi : 
+ Cả Bố và mẹ đều thuẩn chủng .
+ Tính trạng trội hoàn toàn phải là .Tính trạng trội hoàn toàn
- Định luật phân tính ( ĐL2) phải có thêm điều kiện thứ 3 .
+ Số cá thể đem lại cho lai phải nhiều .
* Bài toán thuận : 
- Cho biết kiểu hình của P và gen trội :
- Xác định kết quả lai ở F1, F2 
- Cách giải : 
+ Nếu P thuần chủng : Gọi A là gen quy định tính trội ; a là gen quy định tính trạng lặn 
Có thể có các trường hợp sau : 
P : AA x AA 
P : aa x aa
P : AA x aa 
Đây là nhân giống thuần chủng 
+ Nếu bố, mẹ không thuần chủng có các trường hợp sau : 
P : AA x Aa 
P : Aa x aa
P : Aa x Aa
Các trường hợp đều giải bằng cách lập bảng .
VD : ở bò tính trạng không sừng là trội so với tính trạng có sừng .Cho bò đồng hợp không sừng lai với bò có sừng .
a. - Xác định kết qủa lai ở F1 , F2 ? 
b. - Bò không sừng F2 lai với bò F1 thì con lai như thế nào ?
Giải : 
Bước 1 : Xác định kiểu gen của P 
- Gọi A là gen quy định tính trạng không sừng là trội .
- Gọi a là gen quy định tính trạng có sừng là lặn .
Vậy bò đồng hợp không sừng là AA,
 bò có sừng là tính trạng lặn nên kiểu gen aa .
- Bước 2 : Lập bảng 
P Bò không sừng ( đồng hợp ) x bò có sừng 
 P: AA x aa
GP : A; a
F1 : Aa
Vì gen A là trội át gen a nên 100% bò F1 đều không sừng 
Cho F1 x F1 : Aa x Aa 
GF1 : A, a ; A,a
0 0
A
a
 A
AA
Aa
a
Aa
aa
F2 : 1AA :2 Aa:1 aa
Kiểu gen : 1 AA , 2 Aa, 1 aa
Kiểu hình : 3 bò không sừng ( 1 bò không sừng thuẩn chủng : 2 bò không sừng không thuần chủng) : 1 bò có sừng 
b- Bò không sừng ở F1 có 2 trường hợp .
F2 x F1 : AA x Aa 
GP : A , A, a 
FB : AA : Aa
Kiểu gen : 1 AA : 1 Aa
Kiểu hình : 100% bò không sừng .
F2 x F1 : Aa xAa
G : A , a ; A , a
FB : 1AA :2 Aa:1 aa
Kiểu gen : 1AA :2 Aa: 1aa
Kiểu hình 3 bò không sừng : 1bò có sừng 
* Bài toán ngược 
- Cho biết kết quả lai và kiểu hình của P
 -Xác định kiểu gen của P
+Trưởng hợp 1: bố mẹ : một bên trội ,1 bên lặn, F1 đồng tính 
 gọi A là gen quy định tính trạng trội 
gọi a là gen quy định tính trạng lặn
 Chắc chắn F1 phải đồng tính lặn aa vì một bên P có tính trạng lặn cũng là đồng tính aa Vậy còn một bên P cũng đồng hợp trội AA 
 Sơ đồ minh hoạ: 
 P: AA x aa 
 GP : A; a
 F1 : Aa Đồng tính
Nếu F1 phân tính thì cơ thể trội P không thuần chủng
 P: Aa x aa 
GP: A,a ;a
F1 Aa : a a Phân tính 
+ Trường hợp 2 :
P đều có kiểu hình trội 
F1 đồng tính . có 2 khả năng
+P thuần chủng đều có kiểu gen AA
P: AA x AA 
GP : A, A
F1: AA đồng tính
+P 1bên không thuần chủng Aa, 1 bên thuần chủng AA
Sơ dồ :
P: Aa x AA 
GP : A,a ; A
F1 AA : Aa đồng tính
+ Nếu F1 phân tính thì 
P : Aa xAa
GP : A , a ; A , a
F1 : 1AA :2 Aa:1 aa
Kiểu gien :1AA :2 Aa: 1aa
+ Trường hợp 3: 
Nếu F1 có sự phân tính thì P không thuần chủng 
a./ Nếu F1 có tỷ lệ 1:1 . Đây là kết quả của lai phân tích , nên 1bên P thuần chủng aa , 1 bên dị hợp Aa .
 b./ Nếu F1 có tỷ lệ 3:1 nghiệm đúng với định luật 2 Men Đen ,thì cả bố và mẹ đều dị hợp Aa
 Sơ đồ :
P : Aa xAa
GP : A , a ; A , a
F1 :1AA :2 Aa:1 aa
Kiểu gien :1AA :2 Aa: 1aa
Kiểu hình : 3 trội :1 lặn
* Có thể giải; Biết F1 phân tính tính trạng lặn chỉ biểu hiện khi kiểu gen đồng hợp lặn a a , cặp gen này có 1 gen a do bố truyền , 1 gen a do mẹ truyền ,mà cả bố và mẹ đều có gen A . Vậy cả bố và mẹ đều có kiểu gen dị hợp Aa
 P : Aa xa a P : Aa x Aa
 GP: A, a ; a GP: A,a ; A , a
 F1 : 1:1 F1: 1 : 1
+ Trường hợp 4 : F1 đồng tính , F2 phân tính 3:1 nghiệm đúng với định 2 Men đen . Nên thế hệ xuất phát P .Cả bố và mẹ đều thuần chủng AA, a a
 Ví dụ 1: 
 Cho lai hai thứ lúa thuần chủng ,lúa chín sớm lai với lúa chín muộn . được toàn lúa chín sớm 
 a/ xác định kết quả lai ở F2
b/ F1 có tỷ lệ 3:1 thì kiểu gen kiểu hình của P như thế nào ?
c/ Muốn F1 có ngay tỷ lệ 1:1 thì kiểu gen kiểu hình của bố mẹ phải như thế nào ?
 d/ Nếu không biết chắc chắn kiểu gen của bố mẹ ,mà để chắc chắn F1 đồng tính thì phải chọn bố mẹ có kiểu hình như thế nào ?
 Giải: 
a/ F1 được toàn úa chín sớm .Vậy lúa chín sớm là tính trạng trội. Lúa chín muộn là tính trạng lặn
 -Gọi A là gen quy định tính trạng lúa chín sớm.
 a là gen quy định tính trạng lúa chín muộn
P: lúa chín sớm(t/c) x lúa chín muộn
 A A x a a
GP : A ; a
F1 : A a
 Kiểu gen : 1A a
 Kiểu hình : 100% lúa chín sớm 
 - F1 xF1 : Aa x A a
GF1 : A,a ; A,a
 F2 : 1A A : 2A a : 1a a
 Kiểu gen : có 3 kiểu gen ; 1A A: 2A a : 1a a
 Kiểu hình : 3 lúa chín sớm 1A A : 2 A a : 1 lúa chín muộn aa
 b+c / Nếu ngay F1 đã phân tính thì bố mẹ đèu thuần chủng 
* F1 tỷ lệ : 3 : 1 thì cả P đều dị hợp : A a 
P : A a x A a 
GP : A, a ; A, a 
F1 : 1 AA : 2 A a : 1 aa 
3 trội ( 1 AA : 2 A a ) : 1 lặn ( aa )
Vậy cả bố và mẹ đềulà lúa chín sớm có kiểu gen dị hợp A a
F1 tỷ lệ 1 : 1 đây là kết qủa của lai phân tích. Vậy 1 bên bố mẹ phải là đồng hợp lặn aa và một bên phải là dị hợp về lúa chín sớm A a .
P : A a x aa 
GP : A, a ; a 
F1 : A a : aa
 1 : 1 
d. Không thể chọn bố mẹ là lúa chín sớm vì kiểu gen của lúa chín sớm không chắc chắn là AA hay A a vậy F1 không chắc chắn đồng tính .
Chắc chắn nhất nên chọn bố mẹ đều là lúa chín muộn vì đều có cùng kiểu gen aa nên F1 chắc chắn đồng tính: 
P : aa x aa 
GP : a; a 
F1 : aa đồng tính lúa chín muộn .
VD2 : Cho lai chuột xám với chuột trắng F1 được toàn chuột xám, F2 được 198 chuột xám, 72 chuột trắng .
Xác định tính trạng trên được di truyền như thế nào ? Hãy chứng minh điều đó. 
Giải : F1 được toàn chuột xám. Vậy tính trạng chuột lông xám là tính trạng trội so với chuột lông trắng .
Sự phân tính của F2 là : xám / trắng : 189/72 = 2.8 ằ3: 1 
Vậy kết quả lai F1 và F2 nghiệm đúng với định luật 1 và định luật 2 của Menden. Chắc chắn chuột lông xám và chuột lông trắng ban đầu ( P ) đều thuần chủng sự di truyền màu lông do gen quy định và sự di truyền tính trạng này tuân theo đúng định luật của Menden .
Gọi A là gen quy định màu lông xám 
a là gen quy định màu lông trắng .
P : Chuột lông xám x chuột lông trắng
A AA x a a 
GP : A , a
F1 : A a
 100% chuột lông xám
 F1xF1: Aa x aa 
GF1 : A, a ; A, a
F2 : 1 AA : 2 A a, 1aa
Kiểu gen : có 3 kiểu gen 1 AA : 2 A a, 1aa
Kiểu hình : 3 chuột lông xám : 1 chuột lông trắng 
.IV - kết luận 
1. Kết quả đạt được : 
Qua nhiều năm giảng dậy áp dụng phương pháp trên. học sinh đều hứng thú ham học bộ môn sinh học .
- Học sinh vận dụng tốt kiến thức để dự thi các kỳ thi tốt nghiệp THCS, thi HSG cấp huyện, cấp tỉnh bậc THCS đạt kết quả cao .
2. Bài học kinh nghiệm : 
Là một giáo viên phải thường xuyên tự học tự rèn trau dồi kiến thức để nâng cao nghiệp vụ chuyên môn .
Thường xuyên dự giờ thăm lớp để học hỏi trao đổi kinh nhgiệm .
Rèn luyện phương pháp học tập của học sinh để học sinh vận dụng tốt vào giải các bài tập khó .
Quan tâm động viên học sinh liên tục trong các kỳ thi HSG cấp huyện, cấp tỉnh .
Rất mong sự góp ý của bạn bè, của đồng nghiệp để phương pháp giải bài tập di truyền được áp dụng rộng rãi trong ngành .
Nham Sơn, ngày 5 tháng 5 năm 2005
 Xác nhận của nhà trường 	 	 Người viết 
	Nguyễn Tiến Ước