Bài giảng Ngữ văn - Ôn tập Tiếng việt: Hoạt động giao tiếp bằng ngôn ngữ - Nguyễn Thị Thu Hiền

áo trong đoạn trích này cũng vậyVậy,em hãy xác định hoàn cảnh rộng,hoàn cảnh hẹp và hiện thực được nói tới của cuộc giao tiếp này?Hoàn cảnh rộng của cuộc giao tiếp: xã hội nông thôn Việt Nam trước cách mạng-làng Vũ ĐạiHoàn cảnh hẹp : cuộc giao tiếp diễn ra tại nhà ông giáoHiện thực được nói đến trong cuộc giao tiếp: chuyện bán con chó Vàng của lão HạcQua những điều vừa thảo luận,em hãy nhắc lại: Thế nào là ngữ cảnh? ngữ cảnh gồm những yếu tố nào? ngữ cảnh có chi phối như thế nào tới hoạt động giao tiếp?Ngữ cảnh là bối cảnh ngôn ngữ làm cơ sở cho việc sử dụng từ ngữ và tạo lập lời nói,đồng thời làm căn cứ để lĩnh hội thấu đáo lời nói.Ngữ cảnh bao gồm:hoàn cảnh rộng,hoàn cảnh hẹp,hiện thực được nói tới,nhân vật giao tiếp và văn cảnh.Ngữ cảnh có chi phối rất lớn tới việc tạo lập và lĩnh hội văn bản.Đọc đoạn trích sau:Hôm sau lão Hạc sang nhà tôi,lão báo ngay:-Cậu Vàng đi đời rồi ông giáo ạ!-Cụ bán rồi?-Bán rồi! Họ vừa bắt xong.Lão cố làm ra vẻ vui vẻ.Nhưng trông lão cười như mếu và đôi mắt lão ầng ậng nước,tôi muốn ôm choàng lấy lão mà òa lên khóc.Bây giờ thì tôi không xót xa năm quyển sách của tôi quá như trước nữa.Tôi chỉ ái ngại cho lão Hạc.Tôi hỏi cho có chuyện:-Thế nó cho bắt à? Mặt lão đột nhiên co rúm lại.Những vết nhăn xô lại với nhau,ép cho nước mắt chảy ra.Cái đầu lão ngoẹo về một bên và cái miệng móm mém của lão mếu như con nít.Lão hu hu khóc-Khốn nạnÔng giáo ơi!...Nó có biết gì đâu! Nó thấy tôi gọi thì chạy ngay về, vẫy đuôi mừng.Tôi cho nó ăn cơm.Nó đang ăn thì thằng Mục nấp trong nhà, ngay đằng sau nó, tóm lấy hai cẳng sau nó dốc ngược nó lên.Cứ thế là thằng Mục với thằng Xiên, hai thằng chúng nó chỉ loay hoay một lúc đã trói chặt cả bốn chân nó lại.Bấy giờ cu cậu mới biết là cu cậu chết!...Này! Ông giáo ạ! Cái giống nó cũng khôn! Nó cứ làm in như nó trách tôi; nó kêu ư ử, nhìn tôi, như muốn bảo tôi rằng: “A! Lão già tệ lắm! Tôi ăn ở với lão như thế mà lão xử với tôi như thế này à?”. Thì ra tôi già bằng này tuổi đầu rồi còn đánh lừa một con chó, nó không ngờ toi nỡ tâm lừa nó! Tôi an ủi lão:-Cụ cứ tưởng thế đấy chứ nó chả biết gì đâu! Vả lại ai nuôi chó mà chả bán hay giết thịt ! Ta giết nó chính là hóa kiếp cho nó đấy, hóa kiếp để cho nó làm kiếp khác. Lão chua chát bảo:-Ông giáo nói phải! Kiếp con chó là kiếp khổ thì ta hóa kiếp cho nó êể nó làm kiếp người, may ra có sung sướng hơn một chútkiếp người như kiếp tôi chẳng hạn!... Tôi bùi ngùi nhìn lão,bảo:-Kiếp ai cũng thế thôi, cụ ạ! Cụ tưởng tôi sung sướng hơn chăng? -Thế thì không biết nếu kiếp người cũng khổ nốt thì ta nên làm kiếp gì cho thật sướng? ( Lão Hạc-Nam Cao) Trong các yếu tố của ngữ cảnh,nhân vật giao tiếp là yếu tố quan trọng nhất.Em hãy xác định các nhân vật giao tiếp ở cuộc đối thoại trong đoạn trích này?Ở đó các nhân vật giao tiếp có sự luân phiên lượt lời không?Trong cuộc giao tiếp này,nhân vật giao tiếp gồm: lão Hạc, ông giáo.Các nhân vật giao tiếp có sự luân phiên lượt lời: khi lão Hạc là người nói (người tạo lập văn bản)-ông giáo là người nghe( người lĩnh hội văn bản) và ngược lạiEm hãy chỉ ra những đặc điểm về vị thế xã hội, quan hệ thân sơ, lứa tuổi, nghề nghiệp, tầng lớp, vốn sống của các nhân vật giao tiếp trong cuộc giao tiếp nàyNhân vật lão Hạc:-là người nông dân-có quan hệ hàng xómvới ông giáo-Tuổi của lão đã cao-thuộc tầng lớp bần cùng trong xã hội.-Tuy không có tri thức nhưng lão có một vốn sống phong phúNhân vật ông giáo:-Thuộc tầng lớp trí thức-Có quan hệ hàng xómvới lão Hạc-Ông giáo còn ít tuổi hơn lão Hạc.-Ông giáo làm nghề dạy họctuy vốn sống không nhiều như lão Hạc nhưng có vốn tri thức nhiều hơnNhững đặc điểm ở nhân vật giao tiếp có chi phối như thế nào tới nội dung và hình thứcở lời nói của nhân vật?Những đặc điểm ở nhân vật giao tiếp có chi phối rất lớn tới nội dung và hình thức của lời nói:-Lão Hạc tuy là người lớn tuổi,nhưng lão tự nhận thấy so với ông giáo,lão luôn kính trọng người có tri thức,nên lời lẽ của lão Hạc rất nghiêm túc,tôn trọng ông giáo:gọi “ông giáo”,xưng “tôi”-Ông giáo: là người ít tuổi,có tri thức nhưng cũng cùng cảnh ngộ với lão Hạc,ông xưng hô với lão cũng rất kính trọng,lễ phép,sẵn lòng cảm thông với nỗi khổ của lãoĐọc đoạn trích sau:Hôm sau lão Hạc sang nhà tôi,lão báo ngay:-Cậu Vàng đi đời rồi ông giáo ạ!-Cụ bán rồi?-Bán rồi! Họ vừa bắt xong.Lão cố làm ra vẻ vui vẻ.Nhưng trông lão cười như mếu và đôi mắt lão ầng ậng nước,tôi muốn ôm choàng lấy lão mà òa lên khóc.Bây giờ thì tôi không xót xa năm quyển sách của tôi quá như trước nữa.Tôi chỉ ái ngại cho lão Hạc.Tôi hỏi cho có chuyện:-Thế nó cho bắt à? Mặt lão đột nhiên co rúm lại.Những vết nhăn xô lại với nhau,ép cho nước mắt chảy ra.Cái đầu lão ngoẹo về một bên và cái miệng móm mém của lão mếu như con nít.Lão hu hu khóc-Khốn nạnÔng giáo ơi!...Nó có biết gì đâu! Nó thấy tôi gọi thì chạy ngay về, vẫy đuôi mừng.Tôi cho nó ăn cơm.Nó đang ăn thì thằng Mục nấp trong nhà, ngay đằng sau nó, tóm lấy hai cẳng sau nó dốc ngược nó lên.Cứ thế là thằng Mục với thằng Xiên, hai thằng chúng nó chỉ loay hoay một lúc đã trói chặt cả bốn chân nó lại.Bấy giờ cu cậu mới biết là cu cậu chết!...Này! Ông giáo ạ! Cái giống nó cũng khôn! Nó cứ làm in như nó trách tôi; nó kêu ư ử, nhìn tôi, như muốn bảo tôi rằng: “A! Lão già tệ lắm! Tôi ăn ở với lão như thế mà lão xử với tôi như thế này à?”. Thì ra tôi già bằng này tuổi đầu rồi còn đánh lừa một con chó, nó không ngờ toi nỡ tâm lừa nó! Tôi an ủi lão:-Cụ cứ tưởng thế đấy chứ nó chả biết gì đâu! Vả lại ai nuôi chó mà chả bán hay giết thịt ! Ta giết nó chính là hóa kiếp cho nó đấy, hóa kiếp để cho nó làm kiếp khác. Lão chua chát bảo:-Ông giáo nói phải! Kiếp con chó là kiếp khổ thì ta hóa kiếp cho nó để nó làm kiếp người, may ra có sung sướng hơn một chútkiếp người như kiếp tôi chẳng hạn!... Tôi bùi ngùi nhìn lão,bảo:-Kiếp ai cũng thế thôi, cụ ạ! Cụ tưởng tôi sung sướng hơn chăng? -Thế thì không biết nếu kiếp người cũng khổ nốt thì ta nên làm kiếp gì cho thật sướng? ( Lão Hạc-Nam Cao) Em hãy đọc riêng những lời thoại của từng nhân vật, từ đó em có nhận xét gì về những nét riêng trong lời nói của mỗi người?Nhận xét về nét riêng trong lời nói của mỗi người:Lời của lão Hạc: có nỗi buồn, sự dằn vặt của một người phải bán đi con vật thân yêu, những từ như: đi đời,bán rồi, khốn nạn, tệ lắm, kiếp người, kiếp tôi.thể hiện rất rõ tâm tư của lão Hạc trong hoàn cảnh đóLời của ông giáo: có sự thông cảm, an ủi, chia sẻ với nỗi buồn của lão Hạc nên ngôn từ ông giáo dùng là những lời an ủi,vỗ về để lão Hạc nguôi đi nỗi buồn và sự dằn vặtTừ những điều vừa nhận xét,em hãy cho biết nét riêng trong lời nói cá nhân thể hiện ở những phương diện nào?Nét riêng trong lời nói cá nhân được thể hiện ở : giọng nói của cá nhân, vốn từ của các nhân, sự chuyển đổi sáng tạo khi dùng từ, việc tạo ra từ mới, vận dụng linh hoạt các quy tắc chung,phương thức chung.Khoảng cách từ ngôn ngữ chung đến lời nói cá nhân giúp em cần chú ý thêm điều gì khi lĩnh hội văn bản?Vì từ ngôn ngữ chung đến lời nói cá nhân có một khoảng cách nên khi lĩnh hội văn bản cần lưu ý: Ngôn ngữ là tài sản chung bao gồm những yếu tố chung,các quy tắc và những phương thức chung, nhưng những cái chung đó chỉ là ở trạng thái tĩnh.Cá nhân dùng những yếu tố chung vào giao tiếp là đưa ngôn ngữ từ trạng thái tĩnh vào trạng thái hoạt động, ở trạng thái hoạt đông ngôn ngữ mới phát huy được tiềm năng của nó.Lĩnh hội văn bản là cảm nhận ngôn ngữ trong hoạt động,cần chú ý vào nét riêng của lời nói cá nhân mới thấy hết đượcnhững điều ngôn ngữ muốn biểu đạt.Đọc đoạn trích sau:Hôm sau lão Hạc sang nhà tôi,lão báo ngay:-Cậu Vàng đi đời rồi ông giáo ạ!-Cụ bán rồi?-Bán rồi! Họ vừa bắt xong.Lão cố làm ra vẻ vui vẻ.Nhưng trông lão cười như mếu và đôi mắt lão ầng ậng nước,tôi muốn ôm choàng lấy lão mà òa lên khóc.Bây giờ thì tôi không xót xa năm quyển sách của tôi quá như trước nữa.Tôi chỉ ái ngại cho lão Hạc.Tôi hỏi cho có chuyện:-Thế nó cho bắt à? Mặt lão đột nhiên co rúm lại.Những vết nhăn xô lại với nhau,ép cho nước mắt chảy ra.Cái đầu lão ngoẹo về một bên và cái miệng móm mém của lão mếu như con nít.Lão hu hu khóc-Khốn nạnÔng giáo ơi!...Nó có biết gì đâu! Nó thấy tôi gọi thì chạy ngay về, vẫy đuôi mừng.Tôi cho nó ăn cơm.Nó đang ăn thì thằng Mục nấp trong nhà, ngay đằng sau nó, tóm lấy hai cẳng sau nó dốc ngược nó lên.Cứ thế là thằng Mục với thằng Xiên, hai thằng chúng nó chỉ loay hoay một lúc đã trói chặt cả bốn chân nó lại.Bấy giờ cu cậu mới biết là cu cậu chết!...Này! Ông giáo ạ! Cái giống nó cũng khôn! Nó cứ làm in như nó trách tôi; nó kêu ư ử, nhìn tôi, như muốn bảo tôi rằng: “A! Lão già tệ lắm! Tôi ăn ở với lão như thế mà lão xử với tôi như thế này à?”. Thì ra tôi già bằng này tuổi đầu rồi còn đánh lừa một con chó, nó không ngờ toi nỡ tâm lừa nó! Tôi an ủi lão:-Cụ cứ tưởng thế đấy chứ nó chả biết gì đâu! Vả lại ai nuôi chó mà chả bán hay giết thịt ! Ta giết nó chính là hóa kiếp cho nó đấy, hóa kiếp để cho nó làm kiếp khác. Lão chua chát bảo:-Ông giáo nói phải! Kiếp con chó là kiếp khổ thì ta hóa kiếp cho nó để nó làm kiếp người, may ra có sung sướng hơn một chútkiếp người như kiếp tôi chẳng hạn!... Tôi bùi ngùi nhìn lão,bảo:-Kiếp ai cũng thế thôi, cụ ạ! Cụ tưởng tôi sung sướng hơn chăng? -Thế thì không biết nếu kiếp người cũng khổ nốt thì ta nên làm kiếp gì cho thật sướng? ( Lão Hạc-Nam Cao) Em hãy đọc lại những câu in đậm có gạch chân. Sau đó em hãy nêu nội dung sự việc và thái độ tình cảm của người nói thể hiện ở những câu nói đó?Câu 1: -Nội dung sự việc : cu cậu (con chó Vàng) biết là cu cậu chết.-Thái độ của người nói: thái độ buồn,dằn vặt.Câu 2: -Nội dung sự việc: ăn ở như thế (ăn ở tốt) cư xử thế này (cư xử tồi tệ).Thái độ của người nói: oán tráchCâu 3: -Nội dung sự việc: kiếp người khổ.-Thái độ của người nói: mỉa mai,đau xót và bế tắc.Vì sao em có thể hiểu được những điều đó của các câu?Vì câu luôn có 2 thành phần nghĩa: nghĩa sự việc và nghĩa tình tháiHOẠT ĐỘNG GIAO TIẾP BẰNG NGÔN NGỮQua tất cả những điều vừa thảo luận,em hãy điền những thông tin chính vào sơ đồ sau?(1)KHÁINIỆM(2)CÁCDẠNGNGÔNNGỮ(3)(4)(5)NGÔNNGỮLỜINÓI(6)CÁCTHÀNHPHẦNNGHĨA(7)SỰTRONGSÁNGCỦAT.V(3)NGỮ CẢNH(4)NHÂNVẬTGIAOTIẾPNăm