Thân thế và sự nghiệp của nhà cách mạng Phan Bội Châu

Phiên và Trần Cao Vân tổ chức. Người Pháp được mật báo kế hoạch nổi dậy nên đã bắt giam và xử chém những người lãnh đạo cuộc nổi dậy. Vua Duy Tân bị truất ngôi và bị đày ra đảo Réunion ở Ấn Độ Dương.
Một trong những cuộc nổi dậy kháng Pháp hữu hiệu nhất năm 1916 là cuộc khởi nghĩa Thái Nguyên. Khoảng 300 binh lính người Việt đã nổi dậy, phóng thích và cấp súng ống cho 200 tù binh chính trị cùng vài trăm dân địa phương. Nghĩa quân đánh chiếm và làm chủ Thái Nguyên trong nhiều ngày liền, với hy vọng được tiếp viện bởi Trung Quốc Quốc Dân Đảng. Khi không ai đến giúp họ, Pháp đã đánh chiếm lại Thái Nguyên và truy bắt hầu hết các nghĩa quân.
Năm 1917, Phan Bội Châu được phóng thích. Ông lưu lạc tại Trung Quốc suốt tám năm sau đó, ông học tập và viết báo sinh nhai ở Hàng Châu, làm biên tập viên của tờ Bình sự tạp chí, nhưng không còn trực tiếp ảnh hưởng đến các cao trào cách mạng tại Việt Nam. Trong thời gian từ 1921 đến 1924, sự kiện Cách mạng tháng Mười Nga, liên minh Quốc - Cộng tại Trung Quốc... đã có ảnh hưởng lớn đến Phan Bội Châu. Giữa năm 1924, phỏng theo Trung Quốc dân đảng của Tôn Trung Sơn, ông đã cải tổ Việt Nam Quang phục hội thành Việt Nam Quốc dân đảng. Tháng 12 năm 1924, Nguyễn Ái Quốc (khi đó là thư ký và thông dịch viên cho Borodine, người Nga, cố vấn cao cấp cho Quốc dân đảng Trung Quốc) đã có cuộc tiếp xúc với Phan Bội Châu, cùng trao đổi về xu hướng Quốc - Cộng hợp tác cho cách mạng Việt Nam, vốn đang thịnh hành tại Trung Quốc bấy giờ.
Bị Pháp bắt và an trí
Ngày 30 tháng 6 năm 1925, ông lại bị Pháp bắt tại Hàng Châu, ông bị dẫn giải về Hà Nội và xử án chung thân khổ sai. Các nguồn sử liệu và nghiên cứu khác nhau đã đặt nghi vấn về người tiết lộ cho Pháp tung tích của ông[5]. Về sau, bản án được đổi lại thành án quản thúc tại gia. Theo Việt Nam Pháp Thuộc Sử, ông được giảm án vì phản ứng mạnh mẽ của toàn dân đối với nhà cầm quyền Pháp.
Từ năm 1926, ông bị đưa về sống ở Bến Ngự, Huế, cho đến khi mất vào năm 1940. Lúc đó ông được gọi là Ông già Bến Ngự.
Mộ phần
Trong thời gian này, tư tưởng chống Pháp của Phan Bội Châu đã ôn hòa hơn. Vào tháng 3 năm 1927, trong dịp kỷ niệm ngày giỗ một năm của Phan Chu Trinh, Phan Bội Châu đã viết:
"Than ôi! Ông có thứ cho tôi chăng? Lúc ông [từ Nhật Bản] về nước [1906], tôi tiễn chân ông đến Hương Cảng, ông cầm tay tôi dặn mấy lời sau hết: ‘Từ thế kỷ 19 về sau, các nước tranh nhau ngày càng dữ dội, cái tính mạng một nước, gửi trong tay một số người đông, chứ không thấy nước nào không có dân quyền mà khỏi mất nước bao giờ. Thế mà nay Bác lại còn dựng cờ quân chủ lên hay sao?’ Ông nói thế, lúc bấy giờ tôi chưa có câu gì đáp lại, nay đã hơn 20 năm rồi, lời ôn càng lâu, càng nghiệm. Tôi mới biết cái óc suy nghĩ cùng cái mắt xem xét của tôi thiệt không bằng ông! Phỏng ngày nay ông còn sống thì cầm cờ hướng đạo cho chúng ta, hẳn phải nhờ tay ông mới được. Than ôi! Ngày nay những kẻ cúng vái ông, kính mến ông, có phải là chỉ ngắm tượng ông, đọc văn ông góp nhặt năm ba câu làm bộ ái quốc, ái quần đầu miệng mà thôi ư? Phải biết rằng ông Hy Mã mà được danh tiếng lưu truyền với sử xanh là vì ông có chủ trương thiệt, tinh thần thiệt."
Phan Bội Châu mất ngày 29 tháng 12 năm 1940 tại Huế.Tên ông đã được đặt cho trường chuyên của quê nhà-tỉnh Nghệ An và một con phố lớn tại Hà Nội,gần Ga Hà Nội,nối từ đường Trần Hưng Đạo đến đường Điện Biên Phủ(Cửa Nam).
Quan hệ với Hồ Chí Minh
Phan Bội Châu đã từng quen biết với Nguyễn Sinh Sắc, thân phụ của Hồ Chí Minh.
Nguyễn Ái Quốc đã từng có bài báo viết về cuộc tiếp xúc và đối đầu giữa Alexandre Varenne (Toàn quyền Đông Dương thời đó) và Phan Bội Châu nhan đề "Những trò lố, hay là Varenne và Phan Bội Châu" (báo Le Paria (Người cùng khổ), số 36-37, tháng 9 - tháng 10 năm 1925). Bài viết có nội dung đả kích hành động của thực dân Pháp mà đại diện toàn quyền Đông Dương Varen, trong việc giả vờ đón tiếp cụ Phan từ nước ngoài về, nhưng thực chất thì "tay phải giơ ra bắt tay Phan Bội Châu, còn tay trái thì nâng cái gông để siết chặt Phan Bội Châu trong nhà tù ảm đạm".
Theo cuốn Sổ tay tra cứu về cuộc đời và sự nghiệp của Chủ tịch Hồ Chí Minh (NXB Hải Phòng, 1998) dựa vào Những mẩu chuyện về đời hoạt động của Hồ Chủ Tịch của Trần Dân Tiên thì Nguyễn Tất Thành đã từ chối ý định của Phan Bội Châu đưa anh sang Nhật mà anh chọn con đường khác là sang Pháp.
Theo Phan Bội Châu niên biểu, Phan Bội Châu kể rằng Nguyễn Tất Thành thường nghe ông ngâm hai câu thơ và sau này Nguyễn Tất Thành thường nhắc lại:
Mỗi bữa không quên ghi sử sách
Lập thân hèn nhát ấy văn chương.
Về sự kiện Phan Bội Châu bị thực dân Pháp bắt, một số nhà nghiên cứu cho rằng Nguyễn Ái Quốc đã bán tin tức về Phan Bội Châu cho Pháp. Một số nhà nghiên cứu khác cho rằng các bằng chứng chống lại ông Nguyễn là không thuyết phục và phủ nhận giả thuyết này[5]. Bản thân Phan Bội Châu không nghi ngờ Nguyễn Ái Quốc mà cho rằng kẻ phản bội mình là Nguyễn Thượng Huyền (thư ký cho ông, sau này ra làm cho Pháp).
Nhận định
Các sử gia Việt Nam[cần dẫn nguồn] cho rằng đóng góp của Phan Bội Châu vào nền độc lập của Việt Nam là một đóng góp cực kỳ lớn lao. Lúc đầu ông hết lòng bôn ba vận động chủ trương kháng Pháp bằng vũ lực với sự giúp đỡ của chính phủ Nhật. Tuy cá nhân ông không giải quyết được phương thức thực thi công việc đó, nhưng nghĩa khí và lòng tận tụy của ông biến thành sao Bắc Đẩu cho các cao trào cách mạng bạo động Việt Nam[cần dẫn nguồn]. Ông hô hào nhân dân học hỏi từ các cuộc cách mệnh và các lãnh tụ Đông Á, và cho rằng, với sự giúp đỡ của các nước Đông Á đồng văn, người Việt có thể giành lại độc lập cho chính mình.
Theo một số sử gia[cần dẫn nguồn], khuyết điểm lớn nhất của ông là đã không lôi kéo được thành phần dân nghèo, số người chiếm 80% dân số Việt Nam thời điểm đó, vào công cuộc giành độc lập. Theo họ, thay vì cổ súy đấu tranh tại tầng lớp làng xã, ông và những người đồng chí hướng chỉ chú trọng vào tầng lớp đứng đầu xã hội, tin tưởng rằng dân chúng bần nông sẽ tự động theo gương đấu tranh của các bậc học giả trí thức. Các lãnh tụ cách mạng bước sau ông và các nhà cách mạng tiên phong khác nhờ vậy học hỏi được từ sai lầm này, cũng như thấu hiểu được tầm quan trọng của việc vận động địa phương[cần dẫn nguồn].
Tác phẩm
Tác phẩm cách mạng
Việt Nam vong quốc sử
Việt Nam Quốc sử khảo (1909)
Ngục Trung Thư (1913) (loc) – Sài Gòn: NXB Tân Việt, 1950
Lưu Cầu Huyết Lệ Tân Thư (19??)
Việt Nam Vong Quốc Sử (1905)
Việt Nam Quốc sử bình diễn ca (1927)
Cao Đẳng Quốc Dân Di Cảo (19??) (loc) – Huế: NXB Anh-Minh, 1957
Chủng diêt dự ngôn(19??) (loc) – Hà Nội: NXB Khoa hoc xã hội, 1991
Tân Việt Nam (19??) (loc) – Hà Nội: NXB Cục lưu trữ nhà nước, 1989
Thiên Hồ Đế Hồ (19??) (loc) – Hà Nội: NXB Khoa học xã hội, 1978
Khuyến quốc dân du học ca (19??)
Hải ngoại huyết thư (1906)
Dĩ cửu niên lai sở trì chủ nghĩa (19??)
Hà thành liệt sĩ ca (19??)
Truyện Lê Thái Tổ (19??)
Tuồng Trưng nữ vương (19??)
Gia huấn ca (19??)
Giác quần thư (19??)
Nam quốc dân tu tri (19??)
Nữ quốc dân tu tri (19??)
Truyện Chân tướng quân (1917)
Truyện tái sinh sinh (19??)
Truyện Phạm Hồng Thái (19??)
Tác phẩm biên khảo, thi ca
Ký niệm lục (19??)
Vấn đề phụ nữ (19??)
Luận lý vấn đáp (19??)
Sào nam văn tập (19??)
Hậu Trần dật sử (19??) (loc) – Hà Nội: NXB Văn hóa-thông tin, 1996
Khổng Học Đăng (19??) (loc) – Houston, TX: NXB Xuân Thu, 1986
Phan Bội Châu Niên Biểu (19??) (loc) – Sài Gòn: Nhóm nghiên-cứu Sử Địa, 1971
Phan Bội Châu Toàn Tập (19??) (loc) – Huế: NXB Thuận hóa: Trung tâm văn hóa ngôn ngữ Đông Tây, 2001
Trùng Quang Tâm Sử (19??) (loc) Hà Nội: NXB Văn học, 1971
Lưu ý: các bản có đánh dấu (loc) hiện còn lưu trữ.
Chú thích
^ Vì San trùng với tên huý vua Duy Tân (Vĩnh San) nên phải đổi thành Phan Bội Châu. (Theo Họ và tên người Việt Nam- PGS.TS Lê Trung Hoa- NXB Khoa học xã hội-2005)
^ Tên hiệu Sào Nam lấy từ 2 câu thơ cổ Hồ mã tê sóc phong, Việt điểu sào nam chi nghĩa là Ngựa Hồ hí gió Bắc, Chim Việt đậu cành Nam, ý nói người không quên gốc gác của mình.
^ Xem Gia Phả Họ Phan, Phần Thứ Hai, Chương V-03, [1]
^ Trong Việt Nam Pháp Thuộc Sử (VNPTS), GS Phan Khoang (ban Việt Sử, ĐH Văn Khoa Sàigòn & ĐH Huế 1963-1970) có ghi rằng Phan Bội Châu bị bắt năm 1913 là do Lương Tế Quang, Tổng đốc Quảng Châu, chứ không phải Viên Thế Khải, Tổng thống Trung Quốc bắt. Cũng theo VNPTS, Kỳ Ngoại Hầu Cường Để có thân hành đến Bắc Kinh gặp Viên để dàn xếp khi Công sứ Pháp yêu cầu Bắc Kinh bắt giam Phan Bội Châu, và mọi sự được giải quyết ổn thỏa để Phan Bội Châu không bị bắt (VNPTS, Chương 4, tr. 463)
^ a b Theo một số nhà nghiên cứu, Phan Bội Châu bị thực dân Pháp bắt được là do có người mật báo. Danh tính của người mật báo được xác định khác nhau. 
Theo Vĩnh Sính trong "Mối liên hệ giữa Phan Bội Châu và Nguyễn Ái Quốc ở Trung Quốc, 1924-1925 – giới thiệu tài liệu mới phát hiện" thì: "Trong Phan Bội Châu niên biểu, Phan Bội Châu quy cho Nguyễn Thượng Huyền, người được ông 'nuôi dưỡng' ở Hàng Châu, tội mật báo với Pháp 'thời khắc đi đường và hành động' của Phan để họ bắt cóc ông ở ga Thượng Hải. Trong khi đó, Kỳ Ngoại hầu Cường Để, trong hồi ký, lại quy cho Lâm Đức Thụ là người chủ mưu." (Vĩnh Sính: Sđd, tr. 242). Lâm Đức Thụ sau này bị tố cáo là làm mật thám cho Pháp.
Theo Mạc Định Hoàng Văn Chí, trong Từ Thực Dân Đến Cộng Sản (TTDĐCS), thì người đó là Nguyễn Ái Quốc. (Mạc Định Hoàng Văn Chí: Sđd, tr. 38).
Theo Joseph Buttinger, "A Dragon Embattled" (New York: Praeger, 1967)Tập 1, của Joseph Buttinger. Ông này khẳng định rằng Nguyễn Ái Quốc nhận 150.000 đồng bạc Đông dương từ Pháp và bán cụ Phan.
Sophie Quinn-Judge trong luận án "Nguyen Ai Quoc, The Comintern and The Vietnamese Communist mouvement 1919-1941" lại phủ nhận thông tin này. (Sophie Quinn-Judge: Sđd, tr. 80-81)
William J. Duiker, giáo sư sử học Đại học Penn State, trong cuốn sách "Ho Chi Minh: A Life" (2001) cho rằng những bằng chứng được đưa ra để chống lại Nguyễn Ái Quốc không có gì thuyết phục. Theo nghiên cứu của ông, tài liệu văn khố của Pháp cho thấy có thể Nguyễn Thượng Huyền là người đã phản bội Phan Bội Châu