Bài giảng Sinh học Lớp 12 - Bài 35: Môi trường sống và các nhân tố sinh thái (Bản hay)

Phần 7. 
SINH THÁI HỌC 
MÔI TRƯỜNG SỐNG 
VÀ 
CÁC NHÂN TỐ SINH THÁI 
Bài 35. 
I. MÔI TRƯỜNG SỐNG VÀ CÁC NHÂN TỐ SINH THÁI 
Môi trường sống 
 bao gồm tất cả các nhân tố xung quanh sinh vật , có tác động trực tiếp hoặc gián tiếp tới sinh vật ; làm ảnh hưởng dến sự tồn tại , sinh trưởng phát triển và những hoạt động khác của sinh vật . 
2. Các loại môi trường sống 
1. Môi trường trên cạn . 
2. Môi trường nước . 
3. Môi trường đất . 
4. Môi trường sinh vật . 
3. Nhân tố sinh thái 
 là tất cả những nhân tố môi trường có ảnh hưởng trực tiếp hoặc gián tiếp tới đời sống sinh vật . Tất cả các nhân tố sinh thái gắn bó chặt chẽ với nhau thành một tổ hợp sinh thái tác động lên sinh vật . 
 - Nhân tố vô sinh . 
 - Nhân tố hữu sinh . 
 - Nhân tố con người . 
4. Quan hệ giữa sinh vật và môi trường là mối quan hệ qua lại : 
 Môi trường tác động lên sinh vật , đồng thời sinh vật cũng ảnh hưởng đến các nhân tố sinh thái , làm thay đổi tính chất của các nhân tố sinh thái . 
II. GIỚI HẠN SINH THÁI 
 VÀ Ổ SINH THÁI 
1. Giới hạn sinh thái : là khoảng giá trị xác định của một nhân tố sinh thái mà trong khoảng đó sinh vật có thể tồn tại và phát triển ổn định theo thời gian . 
Trong giới hạn sinh thái có khoảng thuận lợi và khoảng chống chịu với hoạt động sống của sinh vật 
	- Khoảng thuận lợi là khoảng của các nhân tố sinh thái ở mức độ phù hợp , đảm bảo cho sinh vật thực hiện chức năng sống tốt nhất . 
 - Khoảng chống chịu là khoảng của các nhân tố sinh thái gây ức chế cho hoạt động sinh lý của sinh vật . 
 Hạn hán 
Ổ sinh thái của một loài là một “ không gian sinh thái ” mà ở đó tất cả các nhân tố sinh thái của môi trường nằm trong giới hạn sinh thái cho phép loài đó tồn tại và phát triển . 
2. Ổ sinh thái 
Ổ sinh thái về kích thước thức ăn của 2 loài chim A và B 
Các ổ sinh thái 
Ổ sinh thái trong rừng mưa nhiệt đới 
Ổ SINH THÁI CỦA HAI LOÀI A VÀ B 
Phần 7. SINH THÁI HỌC 
III. SỰ THÍCH NGHI CỦA SINH VẬT VỚI MÔI TRƯỜNG SỐNG 
III. SỰ THÍCH NGHI CỦA SINH VẬT VỚI MÔI TRƯỜNG SỐNG 
Thích nghi của sinh vật với ánh sáng 
 a. Ở thực vật : 
 - Thực vật thích nghi khác nhau với điều kiện chiếu sáng của môi trường , thể hiện qua đặc điểm hình thái , cấu tạo giải phãu và hoạt động sinh lý của chúng . 
 - Người ta chia thực vật thành các nhóm cây : nhóm cây ưa sáng và nhóm cây ưa bóng . 
CÁC TẦNG CÂY TRONG RỪNG MƯA NHIỆT ĐỚI  ( Phân chia theo khả năng chịu sáng ) 
 Cỏ tranh ( ưa sáng , chịu hạn ) 
Cây Phi lao ( ưa sáng ) 
Cây xà cừ ( ưa sáng ) 
Cây Bạch đàn ưa sáng có lá mọc ru ̃ xiên . 
Cây chò chỉ ( ưa sáng ) 
 Cây chò nâu 
Cây xương rồng chịu khô hạn 
Cây cà phê ( ưa bóng ) 
Trầu ba ̀ 
Thài lài tía 
Cây Bán hạ ( ưa bóng ) 
 Cây Dầu rái Cây Ràng Ràng  ( chịu bóng ) 
Cây Lim ( ưa bóng ) 
 Rau má ( ưa bóng ) 
Rêu ( ưa bóng , ưa ẩm ) 
Tảo Ulva ( thủy sinh ) 
Rong đuôi chồn 
Cây bắt ruồi 
Đặc điểm 
 Cây ưa sáng 
 Cây ưa bóng 
Hình thái giải phẩu 
Nơi sống 
 Ví dụ 
- Thaân cao , thaúng . 
- Laù nhoû xeáp xieân , taùn laù thöa . 
- Maøu laù nhaït . 
- Maët treân cuûa laù coù lôùp cutin daøy vaø boùng 
Soáng nôi quang ñaõng ôû thaûo nguyeân , savan , röøng thöa , nuùi cao vaø haàu heát caùc caây noâng nghieäp , 
Bạch đ đ àn,Thoâng vaø caùc caây hoï Luùa , hoï Ñaäu  
- Caây nhoû . 
- Laù to xeáp xen keõ nhau . 
- Maøu laù saãm . 
Soáng nôi ít aùnh saùng taùn xaï chieám chuû yeáu nhö ôû döôùi taùn röøng , trong caùc hang ñoäng , 
 Rái , Vạn nien thanh 
Caây öa aåm : 
* Caây vaïn nieân thanh ( traàu khoâng , raùy , boùng nöôùc , thaøi laøi ,...) soáng nôi ñaát aåm öôùt nhö döôùi taùn caây to trong röøng hoaëc beân caïnh töôøng nhaø ít aùnh naéng . 
* Caây coù laù to vaø moûng , taàng cutin raát moûng . Khaû naêng ñieàu tieát nöôùc chuû yeáu , gaëp ñieàu kieän khoâ haïn nhö khi naéng vaø noùng quaù caây thoaùt hôi nöôùc raát nhanh neân bò heùo . 
Caây chòu haïn : 
* Caây xöông roàng coù laù tieâu giaûm hoaëc bieán thaønh gai.Thaân caây coù nhieàu teá baøo chöùa nöôùc . Gaëp khi trôøi möa , caây tích luõy moät löôïng nöôùc lôùn trong cô theå . 
* Khi khoâ haïn laâu , hoaët ñoäng sinh lyù cuûa caây yeáu : ban ngaøy , loã khí ñoùng laïi haïn cheá thoaùt hôi nöôùc , nhôø ñoù caây toàn taïi ñöôïc laâu daøi treân vuøng ñaát khoâ caèn hoaëc vuøng ñaát caùt khoâ . 
b. Ở động vật : 
Động vật có cơ quan chuyên hóa tiếp nhận ánh sáng . 
Ánh sáng giúp cho động vật có khả năng đinh hướng trong không gian và nhận biết các vật xung quanh . 
Có hai nhóm động vật khác nhau : nhóm động vật ưa hoạt động ban ngày và nhóm động vật hoạt động ban đêm ( trong bóng tối ). 
* Nhoùm ñoäng vaät öa saùng laø nhöõng loaøi chòu ñöôïc giôùi haïn roäng veà ñoä daøi soùng , cöôøng ñoä vaø thôøi gian chieáu saùng . 
* Nhoùm ñoäng vaät öa toái laø nhöõng loaøi chæ coù theå chòu ñöôïc giôùi haïn aùnh saùng heïp , bao goàm nhöõng ñoäng vaät hoaït ñoäng veà ñeâm , soáng trong hang, trong ñaát hay ôû ñaùy bieån . 
* Cöôøng ñoä thôøi gian chieáu saùng coù aûnh höôûng tôùi hoaït ñoäng sinh saûn vaø sinh tröôûng cuûa nhieàu loaøi ñoäng vaät . 
Chuột chũi ( ưa tối ) 
Chim cú ( ưa tối ) 
Đom đóm ( hoạt động vào ban đêm ) 
 Dơi hoạt động vào ban đêm 
2. Thích nghi của sinh vật với nhiệt độ 
Động vật hằng nhiệt ổn định nhiệt độ cơ thể chủ yếu qua sự thích nghi về hình thái , cấu tạo giải phẫu , hoạt động sinh lý của cơ thể và tập tính lẩn tránh nơi có nhiệt độ không phù hợp . 
 Chim Đà điểu ( chịu nóng ) 
Lạc đa ̀ ( chịu nóng ) 
Chó Bắc cực ( chịu lạnh ) 
Gấu Bắc cực ( chịu lạnh ) 
Sù thÝch nghi cña ® éng vµ thùc vËt víi c¸c nh©n tè m«i tr­êng ®Ó n©ng cao møc sèng sãt , møc sinh s¶n vµ kh ¶ n¨ng ph¸t t¸n nßi gièng 
a. Quy tắc về kích thước cơ thể ( quy tắc Bergman) 
Động vật hằng nhiệt sống ở vùng ôn đới ( nơi có khí hậu lạnh ) thì kích thước cơ thể lớn hơn so với động vật cùng loài hay với loài có quan hệ họ hàng gần sống ở vùng nhiệt đới ấm áp . 
 Ví dụ : voi và gấu ở vùng khí hậu lạnh có kích thước cơ thể lớn hơn voi và gấu ở vùng nhiệt đới . Động vật hằng nhiệt sống ở vùng ôn đới có kích thước cơ thể lớn , có lớp mỡ dày nên khả năng chống rét tốt . 
Thỏ vùng ôn đới có tai nhỏ hơn thỏ vùng nhiệt đới 
 Gấu đực Bắc cực nặng 800kg dài 2,4m đến 2,6m 
Gấu trúc 
Gấu chó 
b. Quy tắc về kích thước các bộ phận chi, tai, đuôi , của cơ thể ( quy tắc Allen) 
Động vật hằng nhiệt sống ở vùng ôn đới có tai, đuôi và các chi, thường bé hơn tai, đuôi , chi, của động vật ở vùng nóng . 
 Ví dụ : thỏ ở vùng ôn đới ( nơi có nhiệt độ thấp ) có tai, đuôi nhỏ hơn tai và đuôi của thỏ ở vùng nhiệt đới . 
TÓM LẠI 
Động vật hằng nhiệt sống nơi nhiệt độ thấp có tỷ số giữa diện tích bề mặt cơ thể (S) với thể tích cơ thể (V) giảm – ( tỷ số S/V giảm ), góp phần hạn chế sự tỏa nhiệt của cơ thể . 
 MỘT SỐ 
ĐẶC ĐIỂM THÍCH NGHI 
Ở SINH VẬT 
Nguy trang 
Hòa lẫn 
Báo hiệu 
 Ngụy trang 
Hoà lẫn với môi trường 
Thụ phấn nhơ ̀ côn trùng 
Cây phát tán nhờ gió 
Cây mọc ở môi trường đất nghèo NO 3 
Thöïc vaät soáng trong nöôùc coù nhöõng ñaëc ñieåm khaùc vôùi thöïc vaät soáng treân caïn : 
* Caùc loaøi rong ñuoâi choàn , trang , suùng ,  treân cô theå khoâng coù loã kh í ù , khoâng khí hoøa tan thaám qua beà maët cô theå . Cô theå coù caùc khoaûng troáng chöùa kh í . 
* Laù caây noåi treân maët nöôùc nhö laù suùng chæ coù moät m ặt laù phía treân tieáp xuùc vôùi khoâng khí coù loã khí , coøn maët laù phía döôùi tieáp xuùc vôùi nöôùc khoâng coù loã khí . 
Sen , súng thích nghi với đời sống dưới nước 
* Thöïc vaät thuûy sinh chuû yeáu phaân boá ôû caùc lôùp nöôùc beà maët laø do aùnh saùng ñöôïc phaân boá theo caùc lôùp nöôùc noâng saâu , tuøy theo ñoä daøi soùng khaùc nhau cuûa töøng tia saùng . 
* Tia saùng ñoû phaân boá ôû lôùp treân cuøng , roài ñeán tia saùng da cam, vaøng , luïc , lam. Tia xanh luïc xuoáng saâu hôn , sau ñoù laø xanh da trôøi vaø cuoái cuøng laø tia xanh tím . Söï phaân boá khoâng ñoàng ñeàu cuûa caùc tia saùng laø nguyeân nhaân taïo ra söï phaân boá khaùc nhau theo chieàu saâu lôùp nöôùc cuûa caùc loaøi thöïc vaät thuûy sinh . 
* Phaàn lôùn thöïc vaät thuûy sinh phaân boá ôû lôùp nöôùc beà maët vì chuùng haáp thu tia saùng ñoû .