Bài giảng Sinh học Lớp 12 - Bài 39: Biến động số lượng cá thể của quần thể - Trần Ngọc Hoài

TRẦN NGỌC HOÀI 
KiÓm tra bµi cò 
 ThÕ nµo lµ kÝch th­íc cña quÇn thÓ ? Ph©n biÖt kÝch th­íc tèi thiÓu vµ kÝch th­íc tèi ®a? K ích thước của quần thể phụ thuộc vào các yếu tố nào ? 
Bài 39: 
BIẾN ĐỘNG SỐ LƯỢNG CÁ THỂ 
CỦA QUẦN THỂ SINH VẬT 
1.VD: 
- Số lượng cây dương xỉ giảm mạnh do cháy rừng . 
- Số lượng muỗi tăng vào mùa hè . 
- Số lượng thỏ , mèo rừng tăng giảm theo chu kỳ 9-10 năm . 
2.Định nghĩa : 
Là sự tăng hoặc giảm số lượng cá thể trong quần thể . 
3.Phân loại : 
I.KHÁI NIỆM 
Nêu một số ví dụ về biến động số lượng cá thể trong quần thể mà em biết ? 
Có các dạng biến động số lượng nào ? Hoàn thành PHIẾU HỌC TẬP SỐ 1 ? 
Hãy xác định dạng biến động số lượng cá thể của quần thể ở cột 1, cột 2 ? 
Nhận xét đặc điểm chung của các dạng biến động số lượng trong mỗi cột ? 
PHIẾU HỌC TẬP SỐ 1: 
TÌM CÁC DẠNG BIẾN ĐỘNG SỐ LƯỢNG CÁ THỂ CỦA QUẦN THỂ 
BIẾN ĐỘNG 
? (1) 
? (2) 
VÍ DỤ 
- Số lượng ếch tăng mạnh vào mùa mưa . 
- Số lượng muỗi tăng vào mùa hè . 
- Số lượng mèo rừng tăng giảm theo chu kỳ 9-10 năm . 
- Biến động số lượng cá cơm ở biển Peru 7 năm . 
- Số lượng nấm men tăng mạnh trong vại dưa . 
- Số lượng cây dương xỉ giảm mạnh do cháy rừng . 
- Số lượng gà ở Thái Nguyên giảm mạnh do dịch cúm gia cầm H5N1. 
- Số lượng cá thu giảm mạnh do sự đánh bắt quá mức của ngư dân ven biển . 
Nhận xét 
THEO CHU KỲ 
KHÔNG THEO CHU KỲ 
Số lượng cá thể của quần thể biến động theo chu kỳ . 
Số lượng cá thể của quần thể biến động một cách đột ngột . 
Chim ,cu g¸y xuÊt hiÖn nhiÒu vµo mïa thu ho¹ch lóa , ng « 
a. Bieán ñoäng theo chu kì 
Ế ch nh¸i ph¸t triÓn m¹nh vµo mïa m­a hàng năm 
Sè l­îng thiªu th©n t¨ng vµo mïa hÌ 
4. Vì sao soá löôïng Thoû vaø Meøo röøng laïi taêng vaø giaûm theo chu kì gaàn gioáng nhau ? 
Thế nào là biến động số 
 lượng cá thể của quần thể 
 theo chu kỳ ? Cho ví dụ ? 
2. Nguyên nhân của biến 
 động theo chu kỳ ? 
3. Biến động theo chu kỳ 
 gồm những loại nào ? 
Cho ví dụ ở mỗi loại ? 
§ å thÞ thÓ hiÖn sù biÕn ® éng sè l­îng thá vµ mÌo rõng theo chu kú 9 – 10 n¨m 
MÌo rõng b¾t thá 
§ å thÞ thÓ hiÖn sù biÕn ® éng sè l­îng thá vµ mÌo rõng theo chu kú 9 – 10 n¨m 
Thá lµ thøc ¨n cña mÌo rõng . Sè l­îng mÌo rõng phô thuéc vµo thøc ¨n lµ thá . Sè l­îng thá t¨ng  
MÌo rõng cã nguån thøc ¨n dåi dµo  Sè l­îng t¨ng . Tuy nhiªn , sè l­îng thá còng phô thuéc vµo 
mÌo rõng . Sè l­îng thá vµ mÌo rõng phô thuéc lÉn nhau . 
a. Bieán ñoäng theo chu kì 
Hình 39.1:Ñoà thò bieán ñoäng 
soá löôïng Thoû vaø Meøo röøng Canaña theo chu kì 9-10 naêm 
Hình 39.2: Ñoà thò bieán ñoäng soá 
 löôïng caù theå Thoû khoâng theo 
 chu kì ôû OÂxtraâylia 
2. Thế nào là biến động số 
 lượng cá thể của quần thể 
 không theo chu kỳ?Cho VD? 
Nguyên nhân ? 
Moâ taû söï bieán ñoäng soá löôïng caù theå Thoû khoâng theo chu kì ôû OÂxtraâylia ? 
b. Bieán ñoäng khoâng theo chu kì 
Ch¸y rõng trµm U Minh Th­îng th¸ng 3- 2002 
Nguyeân nhaân naøo gaây ra söï bieán ñoäng soá löôïng caù theå cuûa quaàn theå ? 
Hoàn thành PHIẾU HỌC TẬP SỐ 2 ? 
II/ NGUYEÂN NHAÂN GAÂY BIEÁN ÑOÄNG VAØ SÖÏ ÑIEÀU CHÆNH SOÁ LÖÔÏNG CAÙ THEÅ CUÛA QUAÀN THEÅ 
1.Nguyên nhân gây biến động số lượng cá thể của quần thể : 
PHIẾU HỌC TẬP SỐ 2 Xác định nguyên nhân gây biến động số lượng cá thể quần thể  ( Thời gian : 3 phút ) 
QUẦN THỂ 
NGUYÊN NHÂN GÂY BIẾN ĐỘNG QUẦN THỂ 
Nhóm 
NTST 
1. Cáo ở đồng rêu phương Bắc 
Số lượng chuột lemmus . 
2. Sâu hại mùa màng 
3. Cá cơm ở vùng biển Peru 
4 .Chim cu gáy 
5. Muỗi 
6. Ếch nhái 
7.Bò sát , ếch nhái ở miền Bắc Việt Nam 
8. Bò sát , chim nhỏ , gặm nhấm 
9. Động thực vật rừng U Minh 
10. Thỏ ở Australia 
HS 
PHIẾU HỌC TẬP SỐ 2 Xác định nguyên nhân gây biến động số lượng cá thể quần thể 
 Döïa vaøo baûng hãy xác định các nguyên nhân chính gây nên biến động số lượng cá thể trong quần thể ? 
QUẦN THỂ 
NGUYÊN NHÂN GÂY BIẾN ĐỘNG QUẦN THỂ 
Nhóm 
NTST 
1. Cáo ở đồng rêu phương Bắc 
Số lượng chuột lemmus . 
2. Sâu hại mùa màng 
3. Cá cơm ở vùng biển Peru 
4 .Chim cu gáy 
5. Muỗi 
6. Ếch nhái 
7.Bò sát , ếch nhái ở miền Bắc Việt Nam 
8. Bò sát , chim nhỏ , gặm nhấm 
9. Động thực vật rừng U Minh 
10. Thỏ ở Australia 
Cây trồng , khí hậu . 
Dòng nước nóng . 
Nguồn thức ăn ( lúa , ngô ) 
Nhiệt độ , độ ẩm . 
Mùa mưa . 
Nhiệt độ (<8 o C) 
Lũ lụt thất thường . 
Cháy rừng . 
Virus gây bệnh u nhầy . 
HS 
VS, HS 
VS 
HS 
VS 
VS 
VS 
VS 
VS 
HS 
Nguyên nhân 
Nhân tố vô sinh 
Nhân tố hữu sinh 
Phụ thuộc mật độ quần thể 
Yếu tố ảnh hưởng chủ yếu 
Ảnh hưởng tới 
Không . 
Có . 
Khí hậu ( t o C , độ ẩm ) 
- Cạnh tranh ( Cùng loài ) 
- Kẻ thù . 
- Thức ăn . 
- Sinh sản . 
- Khả năng thụ tinh . 
- Sức sống của con non. 
- Thông qua trạng thái sinh lý của các cá thể . 
- Sự phát tán .- Sức sinh sản .- Tỉ lệ tử vong . 
Cơ chế điều chỉnh số lượng cá thể của quần thể trong biến động có chu kỳ như thế nào ? 
1.Nguyên nhân gây biến động số lượng cá thể của quần thể : 
- Sinh sản .(1) 
- Tử vong ..(2) 
- Nhập cư ....(3) 
Môi trường thuận lợi 
( Thức ăn , kẻ thù , ) 
- Cạnh tranh ( cùng loài ) → ..(5) 
- Nguồn thức ăn ( có hạn ) 
- Kẻ thù .(6) 
Quần thể ban đầu với số lượng cá thể nhất định 
Số lượng cá thể quần thể tăng quá cao 
PHIẾU HỌC TẬP SỐ 3 
CƠ CHẾ ĐIỀU CHỈNH SỐ LƯỢNG CÁ THỂ CỦA QUẦN THỂ 
( Thời gian : 3 phút ) 
Điền vào chỗ các dấu chấm () bỏ lửng đã được đánh số : 
 (4) 
 (7) 
A 
B 
PHIẾU HỌC TẬP SỐ 3 
CƠ CHẾ ĐIỀU CHỈNH SỐ LƯỢNG CÁ THỂ CỦA QUẦN THỂ 
- Sinh sản ..(1) 
- Tử vong ...(2) 
- Nhập cư ...(3) 
Tóm lại : Cơ chế điều chỉnh số lượng cá thể của quần thể là sự thống nhất giữa tỉ lệ sinh sản , nhập cư với tỉ lệ tử vong và phát tán của các cá thể trong quần thể . 
- Cơ chế điều chỉnh tăng : 
- Cơ chế điều chỉnh giảm : 
Môi trường thuận lợi 
( Thức ăn , kẻ thù , ) 
- Cạnh tranh ( cùng loài ) → .(5) 
- Nguồn thức ăn ( có hạn ) 
- Kẻ thù (6) 
Quần thể ban đầu với số lượng cá thể nhất định 
Số lượng cá thể quần thể tăng quá cao 
Xác định tên cơ chế cho mỗi sơ đồ (A,B)? 
Tăng 
Tăng 
Giảm 
 (4) 
Số lượng cá thể quần thể tăng 
 (7) 
Số lượng cá thể của quần thể giảm 
nhiều 
xuất cư , tử vong 
A 
B 
Sự biến đổi số lượng của quần thể do tác động tổng hợp của 
 các nhân tố sinh thái . Vậy phản ứng của quần thể SV trước 
 tác động của môi trường như thế nào ( môi trường thuận lợi 
 và môi trường không thuận lợi ) ? 
2.Sự điều chỉnh số lượng cá thể của quần thể 
 - Quần thể luôn có xu hướng tự điều chỉnh số lượng cá thể bằng cách làm giảm hoặc kích thích làm tăng số lượng cá thể của quần thể 
 - Điều kiện sống thuận lợi  quần thể tăng mức sinh sản + nhiều cá thể nhập cư tới  SL cá thể tăng cao -> cạnh tranh -> mức tử vong tăng,sức sinh sản giảm , xuất cư tăng -> slượng cá thể của QT giảm . 
 - Điều kiện sống không thuận lợi : ngược lại . 
 Cơ chế điều chỉnh : là sự thống nhất giữa tỉ lệ sinh sản , nhập cư với tỉ lệ tử vong và xuất cư của các cá thể trong quần thể . 
  Quần thể đạt mức độ cân bằng khi các yếu tố : sinh sản , tử vong , xuất cư , nhập cư có mối quan hệ với nhau theo phương trình : 
Sè l­îng c¸ thÓ 
Møc c©n b»ng 
3. Trạng thái cân bằng của quần thể : 
H39.3: Sô doà ñieàu chænh soá löôïng caù theå cuûa quaàn theå trôû laïi möùc caân baèng . 
Quần thể được điều chỉnh về mức cân bằng khi nào ? 
Nêu cơ chế điều chỉnh trạng thái cân bằng của quần thể ? 
b + i = d + e 
b: sinh sản , i: nhập cư 
 d: tử vong , e: xuất cư . 
- Tr¹ng th¸i c©n b»ng cña quÇn thÓ ®¹t ®­ îc khi quÇn thÓ cã sè l­îng c¸c c¸ thÓ æn ® Þnh vµ c©n b»ng víi kh ¶ n¨ng cung cÊp nguån sèng cña m«i tr­êng . 
TRẮC NGHIỆM 
Câu 1: Trạng thái cân bằng của quần thể đạt được khi 
A. Có hiện tượng ăn lẫn nhau . 
B. Số lượng cá thể nhiều thì tự chết . 
C. Số lượng cá thể ổn định và cân bằng với nguồn sống của môi trường . 
D. Tự điều chỉnh . 
Câu 2: Sự biến động số lượng cá thể của quần thể do: 
A. Tác động của con người . 
B. Sự phát triển quần xã . 
C. Sự tác động nhân tố sinh thái vô sinh và hữu sinh . 
D. Khả năng cạnh tranh cao . 
Câu 3: Biến động nào sau đây là biến động theo chu kỳ 
A. Số lượng bò sát giảm vào những năm có mùa đông giá rét 
B. Số lượng chim , bò sát giảm mạnh sau những trận lũ lụt 
C. Nhiều sinh vật rừng bị chết do cháy rừng 
D. Ếch nhái có nhiều vào mùa mưa 
Câu 4: Trường hợp nào sau đây cho thấy sinh vật biến động không theo chu kỳ 
A. Chim di trú mùa đông 
B. Động vật biến nhiệt ngủ đông 
C. Số lượng ruồi muỗi nhiều vào các tháng xuân hè 
D. Số lượng thỏ ở Australia giảm vì bệnh u nhầy 
TRẮC NGHIỆM 
Câu 5: Nhân tố sinh thái hữu sinh 
A. Khí hậu , thổ nhưỡng 
B. Nhiệt độ,ánh sáng , số lượng kẻ thù ăn thịt 
C. Là nhóm nhân tố không phụ thuộc mật độ quần thể 
D. Là nhóm nhân tố phụ thuộc mật độ quần thể 
TRẮC NGHIỆM 
? Sù biÕn ® éng sè l­îng c¸ thÓ cña quÇn thÓ sinh vËt cã ý nghÜa g× ® èi víi ® êi sèng cña sinh vËt ? § èi víi s¶n xuÊt n«ng nghiÖp vµ b¶o vÖ tµi nguyªn sinh vËt ? 
 Ph¶n øng tæng hîp cña quÇn thÓ tr­íc ® iÒu kiÖn sèng ®Ó phï hîp víi kh ¶ n¨ng cung cÊp nguån sèng cña m«i tr­êng . 
 S¶n xuÊt NN: X¸c ® Þnh ® óng lÞch thêi vô  VËt nu«i vµ c©y trång sinh tr­ëng trong ® iÒu kiÖn tèt nhÊt  N¨ng suÊt cao . 
 B¶o vÖ tµi nguyªn sinh vËt : B¶o vÖ c¸c loµi quý hiÕm , h¹n chÕ sù ph¸t triÓn qu ¸ møc cña c¸c loµi sinh vËt g©y h¹i g©y mÊt c©n b»ng sinh th¸i . 
Tª gi¸c hai sõng 
Chuét ®¸ 
Voi hoang d ại 
BÀI TẬP VỀ NHÀ 
- Soạn bài mới 40: Quần xã sinh vật và một số đặc trưng cơ bản của quần xã . 
	- Ng­êi ta th ¶ mét sè c¸ thÓ thá vµo mét ® ång cá . Lóc ® Çu , sè l­îng thá t¨ng nhanh nh­ng sau ® ã t¨ng chËm l¹i vµ cµng vÒ sau sè l­îng thá cµng Ýt thay ® æi . 
	- H·y nªu c¸c nguyªn nh©n dÉn tãi sè l­îng thá t¨ng nhanh ë giai ®o¹n ® Çu ? 
	- Nguyªn nh©n nµo lµm gi¶m dÇn møc ®é t¨ng sè c¸ thÓ ? 
- Trả lời câu hỏi 1-5 SGK và câu hỏi : 
XIN CAÛM ÔN CAÙC THAÀY COÂ.