Bài giảng Hệ thống hóa các kiến thức cơ bản về thú y

cøu vÒ tÇn sè xuÊt hiÖn cña c¸c bÖnh trong c¸c quÇn thÓ ®éng vËt, theo dâi diÔn biÕn cña c¸c bÖnh ®ã, ®Ò xuÊt ra c¸c gi¶ thuyÕt vÒ nguyªn nh©n bÖnh häc vµ phßng chèng c¸c bÖnh ®ã.Mçi bÖnh truyÒn nhiÔm cã qu¸ tr×nh ph¸t sinh, ph¸t triÓn vµ ngõng t¾t cña nã, c¸c qu¸ tr×nh ®ã tu©n theo nh÷ng quy luËt nhÊt ®Þnh. Cã nh÷ng quy luËt riªng cho tõng bÖnh, nh­ng còng cã nh÷ng quy luËt chung cho mäi bÖnh. Nghiªn cøu nh÷ng quy luËt chung vµ tõ ®ã ®Ò ra nh÷ng biÖn ph¸p chung ®Ó phßng chèng dÞch lµ nhiÖm vô cña m«n dÞch tÔ häc ®¹i c­¬ng vµ nghiªn cøu nh÷ng quy luËt riªng, biÖn ph¸p riªng sÏ ®­îc nghiªn cøu trong phÇn dÞch tÔ häc cña mçi bÖnh.DÞch tÔ häc cña bÖnh truyÒn nhiÔmQu¸ tr×nh tù nhiªn cña bÖnh1. Giai ®o¹n c¶m nhiÔm (Lµ giai ®o¹n ch­a ph¸t triÓn, c¬ thÓ ®· b¾t ®Çu tiÕp xóc vµ c¶m thô víi yÕu tè nguy c¬)2. Giai ®o¹n tiÒn l©m sµng (ch­a cã triÖu chøng, nh­ng ®· cã thay ®æi bÖnh lý)3. Giai ®o¹n l©m sµng(cã biÓu hiÖn ra nh÷ng dÊu hiÖu hoÆc triÖu chøng cã thÓ chÈn ®o¸n qua l©m sµng.4. Giai ®o¹n sau l©m sµng (newcastle, brucellosis)Nhung yÕu tè cÇn thiÕt vµ c¬ b¶n ®Ó bÖnh ph¸t sinh ?C¬ thÓvËt chñMÇm bÖnhBÖnhM«i tr­êngMÇm bÖnhBÖnhM«i tr­êngQu¸ trinh truyÒn l©y cña bÖnh truyÒn nhiÔmNguån bÖnhGia sóc c¶m thô YÕu tè truyÒn l©y MÇm bÖnh MÇm bÖnh MÇm bÖnhC¬ chÕ vµ ph­¬ng thøc truyÒn l©yN¬i khu tró ®Çu tiªn quyÕt ®Þnh con ®­êng bµi xuÊt vµ n¬i l­u l¹i ngo¹i c¶nh cña mÇm bÖnh, nÕu n¬i khu tró ®Çu tiªn lµ phæi th× bµi xuÊt qua ®­êng h« hÊp vµ tån t¹i ë trong kh«ng khÝ, nÕu mÇm bÖnh ë trong ruét th× bµi xu¸t qua ph©n vµ l­u l¹i ë ®Êt, n­íc, c©y cá.N¬i l­u l¹i ngoµi ngo¹i c¶nh quyÕt ®Þnh con ®­êng x©m nhËp vµo c¬ thÓ, mÇm bÖnh ë trong kh«ng khÝ th× ph¶i qua ®­êng h« hÊp mµ x©m nhËp vµo phæi lµ n¬i khu tró ®Çu tiªn ®Ó ®¶m b¶o cho truyÒn l©y l¹i tiÕp tôc ®­îc thùc hiÖn.Cã 4 ph­¬ng thøc truyÒn l©yH« hÊp => n¬i khu tró lµ phæi (KK, mòi) YÕu tè truyÒn l©y lµ bôi, n­íc bätTiªu ho¸ => ruét. YÕu tè truyÒn l©y lµ thøc ¨n n­íc uèngM¸u => c«n trïng tiÕt tócDa vµ niªm m¹c => cã nhiÒu n¬i c­ tró truyÒn l©yC¸c yÕu tè ¶nh h­ëng ®Õn DÞch2.1. YÕu tè tù nhiªn2.2. YÕu tè x· héi2.3. Yªu tè thuéc vÒ ®µn gia sócC¸c yÕu tè thuéc vÒ ®µn gia sóc cßn gäi lµ yÕu tè quÇn thÓ, c¸c yÕu tè nµy ¶nh h­ëng lín ®Õn sù l©y lan qua c¸c ®Æc ®iÓm sau ®©y:+ MËt ®é ®µn gia sóc+ dÆc ®iÓm sinh lý cña ®µn gia sóc+ Søc miÔn dÞch quÇn thÓT­¬ng t¸c quan hÖ nh©n qu¶Mét bÖnh x¶y ra bao giê còng ®ù¬c nh×n nhËn lµ hËu qu¶ do t¸c ®éng cña nhiÒu yÕu tè nguyªn nh©n kh¸c nhau, trong dÞch tÔ häc, ng­êi ta gäi c¸c hiÖn t­îng ®ã lµ "l­íi nguyªn nh©n" bëi v× mét bÖnh cã thÓ ®­îc h×nh thµnh tr­íc nhiÒu nguyªn nh©n kh¸c nhau, ng­îc l¹i mét yÕu tè nguyªn nh©n còng cã thÓ g©y t¸c ®éng h×nh thµnh nhiÒu hËu qu¶ kh¸c nhau, ng­êi ta gäi ®ã lµ "l­íi hËu qu¶", ®Ó chØ hiÖn t­îng mét nguyªn nh©n cã thÓ gãp phÇn h×nh thµnh nhiÒu hËu qu¶ kh¸c nhau, thÝ dô: bÖnh do ký sinh trïng cã thÓ g©y nhiÒu hËu qu¶ nh­ gia sóc gÇy yÕu, cßi cäc, kÐm ph¸t triÓn, gi¶m søc ®Ò kh¸ng, dÔ m¾c c¸c bÖnh truyÒn nhiÔm...QuÇn thÓQuÇn thÓ ®­îc hiÓu mét c¸ch kh¸i qu¸t lµ tËp hîp nhiÒu c¸ thÓ trong mét ph¹m trï nhÊt ®Þnh, lµ tæng sè c¸c c¸ thÓ trong mét ph¹m trï x¶y ra bÖnh hoÆc c¸c c¸ thÓ cã c¶m nhiÔm víi yÕu tè nguy c¬ víi bÖnh cÇn nghiªn cøu. Cã nhiÒu kh¸i niÖm vÒ møc ®é vµ tÝnh chÊt cña quÇn thÓ, tuú theo bÖnh nghiªn cøu mµ x¸c ®Þnh ph¹m vi quÇn thÓ: quÇn thÓ toµn bé, quÇn thÓ ®Þnh danh (quÇn thÓ dÔ m¾c, quÇn thÓ cã nguy c¬, quÇn thÓ bÞ ®e däa). QuÇn thÓQuÇn thÓ toµn bé: lµ mét tËp hîp c¸c c¸ thÓ cã chung nh÷ng ®Æc ®iÓm, tÝnh chÊt nhÊt ®Þnh trong mét thêi gian vµ kh«ng gian nhÊt ®Þnh. + QuÇn thÓ ®Þnh danh: lµ mét tËp hîp c¸c c¸ thÓ cã chung nh÷ng tÝnh chÊt nhÊt ®Þnh, h×nh thµnh mét x¸c suÊt m¾c t­¬ng tù (cã nguy c¬ t­¬ng tù nhau) ®èi víi mét bÖnh nµo ®ã tr­íc nh÷ng yÕu tè nguy c¬ nhÊt ®Þnh, tøc lµ c¸c c¸ thÓ ®ã ph¶i ®ång nhÊt víi nhau vÒ nhiÒu tÝnh chÊt vµ ®ång nhÊt tèi ®a vÒ nguy c¬ m¾c bÖnh. Trong quÇn thÓ ®Þnh danh cã thÓ chia ra: * QuÇn thÓ dÔ nhiÔm (dÔ m¾c) cßn gäi lµ quÇn thÓ môc tiªu* QuÇn thÓ cã nguy c¬ * QuÇn thÓ bÞ ®e däaC¸c lo¹i QuÇn thÓQuÇn thÓ toµn bé QuÇn thÓ ®Þnh danh	 QuÇn thÓ dÔ nhiÔm QuÇn thÓ cã nguy c¬ 	 QuÇn thÓ bÞ ®e do¹ 	Thêi ®iÓm ph¸t bÖnhX¸c ®Þnh thêi ®iÓm ph¸t bÖnh lµ rÊt cÇn thiÕt, trong viÖc thiÕt lËp c¸c tû lÖ m¾c bÖnh, tû lÖ chÕt vµ ®Æc biÖt lµ tû lÖ míi m¾c.Cã bÖnh cã thÓ x¸c ®Þnh ®­îc thêi ®iÓm ph¸t bÖnh mét c¸ch dÔ dµng vµ chÝnh x¸c. ng­îc l¹i cßn nhiÒu bÖnh kh¸c th× khã x¸c ®Þnh h¬n, nhiÒu khi kh«ng x¸c ®Þnh ®­îc chÝnh x¸c th× cã thÓ coi thêi ®iÓm biÕt ®­îc sím nhÊt nh÷ng triÖu chøng quan s¸t ®­îc lµ thêi ®iÓm ph¸t bÖnh, hoÆc thêi ®iÓm ph¸t bÖnh ®­îc tÝnh lµ lóc cã chÈn ®o¸n chÝnh x¸c.Thêi kú (thêi gian) quan s¸t Khi x¸c ®Þnh c¸c tû lÖ lu«n lu«n ph¶i bao phñ mét kho¶ng thêi gian nhÊt ®Þnh, th­êng lµ 1 th¸ng, 3 th¸ng, 6 th¸ng, 1 n¨m... cã thÓ bao gåm mét kho¶ng thêi gian dµi ng¾n bÊt kú nµo. Nãi chung kho¶ng thêi gian ®ã ph¶i ®ñ dµi ®Ó cã thÓ ®¶m b¶o sù æn ®Þnh cña tö sè khi tÝnh c¸c tû lÖ. Thêi kú quan s¸t lµ kho¶ng thêi gian ®­îc tÝnh tõ ngµy ph¸t bÖnh ®Õn ngµy cã con vËt m¾c bÖnh cuèi cïng trong mét vô dÞch.Chu trinh nghiªn cøu dÞch tÔNghiªn cøu m« t¶Nghiªn cøu ph©n tÝch H×nhHH thµnh Gi¶ thuyÕtKiÓm ®Þnh gi¶ thuyÕtNghiªn cøu can thiÖpNghiªn cøu thùc nghiÖm§¸nh gi¸X©y dùng m« h×nh dÞch tÔMét sè sè ®o l­êng dÞch tÔ ®o l­êng bÖnh tËt cña ®éng vËt lµ hÕt søc cÇn thiÕt vµ quan träng, muèn vËy, ng­êi lµm c«ng t¸c dÞch tÔ ph¶i hiÓu vµ n¾m ®­îc nh÷ng sù viÖc, nh÷ng hiÖn t­îng ®· x¶y ra trong quÇn thÓ vµ trªn c¬ së nh÷ng th«ng tin, nh÷ng sè liÖu thu thËp ®­îc trong qu¸ trinh ®iÒu tra, gi¸m s¸t dÞch bÖnh cã thÓ thiÕt lËp ®­îc c¸c th«ng sè ®o l­êng vÒ dÞch tÔ vµ còng trªn c¬ së c¸c th«ng sè ®o l­êng nµy cã thÓ kh¸i qu¸t ®­îc tÝnh chÊt cña dÞch, kh¶ nang kiÓm so¸t vµ ®Ò ra chiÕn l­îc phßng chèng dÞch bÖnh phï hîp DÞch tÔ häc cæ ®iÓn lµ m«n häc vÒ bÖnh truyÒn nhiÔm nh­ sù l©y lan, c¸c yÕu tè quyÕt ®Þnh bÖnh ®­îc chia lµm nhiÒu nhãm kh¸c nhau nh­ nhãm vi rót, vi trïng, yÕu tè ký chñ (gièng, tuæi, loµi ®éng vËt).DÞch tÔ häc m« t¶ lµ m«n häc diÔn gi¶i diÔn biÕn tinh hinh dÞch bÖnh theo kh«ng gian, thêi gian.Sè ®Õm: lµ c¸c sè tù nhiª tõ 1 ®Õn v« cïng.Tû sè: lµ t­¬ng quan giua hai sè ®Õm víi nhauTû lÖ: Lµ kÕt qu¶ cña mét ph©n sè mµ tö sè cã cïng ®¬n vÞ víi mÉu sè vµ lµ mét phÇn cña mÉu sè, nh­ng cã chung ®Æc ®iÓm víi mÉu sè. Sè hiÖn m¾c hay cßn gäi lµ sù l­u hµnh (Prevalence = P)Lµ sè hiÖn m¾c cña mét bÖnh nhÊt ®Þnh nµo ®ã, bao gåm tÊt c¶ c¸c c¸ thÓ nghi ngê lµ ®ang cã bÖnh ®ã, mµ ta cã thÓ ®Õm ®­îc trong mét quÇn thÓ ë mét thêi ®iÓm nhÊt ®Þnh hoÆc trong kho¶ng thêi gian nhÊt ®Þnh.Cã thÓ hiÓu P lµ tû lÖ sè ®éng vËt m¾c bÖnh trªn tæng sè ®éng vËt cã kh¶ n¨ng m¾c bÖnh ®ã trong mét ®¬n vÞ ®Þa lý vµ t¹i mét thêi ®iÓm nµo ®ã. Tû lÖ m¾c bÖnh hay tû lÖ hiÖn m¾c Lµ c¬ së nÒn mãng cña ®iÒu tra dÞch tÔ häc, nã ®¸nh gi¸ sù rñi ro b×nh qu©n trë thµnh mét ca bÖnh, nã cho biÕt chÝnh x¸c tû lÖ bÖnh trong quÇn thÓ ë vµo mét thêi ®iÓm nhÊt ®Þnh khi nghiªn cøu nã hay ®¸nh gi¸ kh¶ n¨ng g©y bÖnh trong mét giai ®o¹n nhÊt ®Þnh, tû lÖ m¾c bÖnh cã thÓ tÝnh theo 2 c¸ch:* Tû lÖ hiÖn m¾c so víi tæng ®µn b×nh qu©n: lµ sè hiÖn m¾c ®Õm ®­îc chia cho tæng ®µn gia sóc trong thêi gian nghiªn cøu nh©n víi 100: Sè gia sóc hiÖn m¾c trong giai ®o¹n nhÊt ®Þnh ----------------------------------------------------	 x 100 Tæng ®µn gia sóc trung b×nh trong thêi gian ®ã	* Tû lÖ hiÖn m¾c so víi tæng ®µn gia sóc bÞ ®e däa: lµ sè hiÖn m¾c ®Õm ®­îc chia cho tæng ®µn gia sóc bÞ ®e do¹ trong thêi gian ®ã nh©n víi 100: Sè gia sóc hiÖn m¾c trong giai ®o¹n nhÊt ®Þnh ---------------------------------------------------------- x100	 Tæng ®µn gia sóc bÞ ®e däa trong thêi gian ®ã	Tû lÖ hiÖn m¾c ph¶i bao gåm c¶ sù ®¸nh gi¸ vÒ thêi gian n»m trong mÉu sè, v× vËy nã ®­îc ®¸nh gi¸ b»ng nh÷ng ®¬n vÞ thêi gian nhÊt ®Þnh.. Sù l­u hµnh (Prevalence = P), tû lÖ l­u hµnh (Prevalence Rate = PR) GÇn gièng nh­ tû lÖ hiÖn m¾c, sù l­u hµnh th­êng tËp trung vµo tr¹ng th¸i cña bÖnh tËt, sù l­u hµnh cã thÓ ®­îc x¸c ®Þnh nh­ mét tû lÖ cña tæng ®µn m¾c bÖnh ë mét thêi ®iÓm nhÊt ®Þnh. Sù l­u hµnh lµ mét tû lÖ kh«ng cã tham sè víi mét rÆng tõ 0 ®Õn 1, v× vËy sù l­u hµnh kh«ng ph¶i lµ mét tû gi¸ (kh«ng phô thuéc vÒ thêi gian) mµ chØ lµ mét tû lÖ thøc.Sù l­u hµnh ®­îc tÝnh b»ng c«ng thøc: Sù l­u hµnh Sè gia sóc m¾c bÖnh trong giai ®o¹n nhÊt ®Þnh cña mét thêi ®iÓm nhÊt ®Þnh = ------------------------------------------------ 	 Tæng ®µn gia sóc bÞ ®e däa trong thêi gian ®ã	 Sù l­u hµnh 	gia sóc m¾c bÖnh trong mét kho¶ng thêi gian x¸c ®Þnh cña mét giai ®o¹n = ----------------------------------------------------------	 	 Sè trung b×nh tæng ®µn trong kho¶ng thêi gian ®ã	Sè míi m¾c (Incidence = I)Sè míi m¾c lµ sè gia sóc bÖnh ®­îc tÝnh khi tiÕn hµnh mét nghiªn cøu trong kho¶ng thêi gian nµo ®ã, mµ trong kho¶ng thêi gian ®ã ng­êi ta chØ ®Õm sè míi m¾c, nghÜa lµ sè gia sóc bÖnh cã thêi ®iÓm ph¸t bÖnh n»m trong kho¶ng thêi gian nghiªn cøu, chø kh«ng bao gåm sè gia sóc m¾c bÖnh nh­ng ë nh÷ng thêi ®iÓm ph¸t bÖnh x¶y ra tr­íc hoÆc sau thêi ®iÓm cña thêi gian nghiªn cøu.ThÝ dô: cã 18 ®éng vËt, mçi con ®¸nh dÊu thêi gian b¾t ®Çu ph¸t bÖnh b»ng ®Çu mòi tªn (), nÕu ta tÝnh thêi gian nghiªn cøu tõ 1/7 ®Õn 15/9 th× sè míi m¾c trong thêi gian nµy chØ ®­îc tÝnh nh÷ng con m¾c bÖnh tõ 1/7 ®Õn hÕt ngµy 15/9, nh÷ng con m¾c tr­íc ngµy 1/7 vµ sau 15/9 kh«ng ®­îc tÝnh lµ sè míi m¾c, nh­ vËy chØ cã 13 con lµ sè míi m¾c trong thêi gian nghiªn cøu nµy, cßn 2 con m¾c tr­íc 1/7 vµ 3 con m¾c sau 15/9 th× kh«ng ®­îc tÝnhSè míi m¾cTû lÖ míi m¾cTèc ®é míi m¾cTèc ®é míi m¾c lµ tû lÖ míi m¾c trong mét ®¬n vÞ thêi gian x¶y ra dÞch, tuú theo t×nh h×nh diÔn biÕn cña dÞch mµ ®¬n vÞ thêi gian ®Ó tÝnh cã thÓ lµ ngµy, tuÇn, th¸ng, quý, n¨m.Tèc ®é míi m¾c ®­îc tÝnh b»ng tû lÖ míi m¾c trong thêi kú nghiªn cøu chia cho ®¬n vÞ thêi gian nghiªn cøu (ngµy, tuÇn, th¸ng, quý, n¨m), sè nµy cßn gäi lµ sè m¾c trung b×nh hoÆc tèc ®é m¾c trung b×nh hoÆc tèc ®é tÊn c«ng trung b×nh ngµy, tuÇn, th¸ng, quý, n¨m cña bÖnh ®ã.Tèc ®é míi m¾c	= Tû lÖ míi m¾c trong thêi kú nghiªn cøu	d¬n vÞ thêi gian nghiªn cøu (ngµy, tuÇn, th¸ng, quý, nam)